ابهامات وقوع بحرانی خونین در قزاقستان / آلماتی میدان جنگ نیابتی نخبگان سیاسی

دلایل وقوع بحرانی چنین خونین در قزاقستان هنوز در هاله‌ای از ابهام است، اما تحلیلگران بر این باورند که حوادث اخیر تبعات یک جنگ قدرت در میان جناح حاکم است که نارضایتی‌های عمیق شهروندان قزاقستان بر آن سایه افکنده و باعث شده مساله اصلی از انظار عمومی پنهان بماند.

به گزارش روزنامه اعتماد، درگیری‌ها میان معترضانی که از سوی دولت قزاقستان «تروریست‌های مسلح» خوانده می‌شوند و نیروهای امنیتی این کشور همچنان ادامه دارد. زمانی که روز یکشنبه هفته گذشته اعتراضات در شهر نفتخیز جانااوزن آغاز شد و معترضان در این شهر در غرب قزاقستان به خیابان‌ها آمدند، جای تعجب نداشت که سیاست‌های اقتصادی نورسلطان (پایتخت) به سخت‌تر شدن شرایط معیشتی برای کارگران و اعتراض آنها منجر شود. اما زمانی که دامنه این اعتراضات به طول بیش از 1000 مایل در سراسر قزاقستان گسترش یافت، این سوال به وجود آمد که چگونه اعتراضاتی مسالمت‌آمیز در شهری متعلق به دوران شوروی سابق توانست بزرگ‌ترین و مرفه‌ترین شهر در قزاقستان را به یک میدان جنگ واقعی تبدیل کند. هفته گذشته دولت قزاقستان، سقف قیمت ثابت گاز نفتی مایع را که مورد مصرف اتومبیل بسیاری از مردم این کشور است، حذف کرد و قیمت آن دو‌برابر افزایش یافت. این مساله باعث افزایش قیمت‌ها و آغاز اعتراض‌ها شد. پس از آن، دولت قزاقستان اعلام کرد که برنامه برداشتن این سقف را شش ماه به تعویق انداخته است. با این وجود اعتراضات در بسیاری از شهرها به ویژه آلماتی ادامه یافت.

حجم خشونت‌هایی که طی هفته گذشته در آلماتی، پایتخت سابق و یکی از بزرگ‌ترین مراکز فرهنگی و اقتصادی قزاقستان مشاهده شد همه را شوکه کرد. از رییس‌جمهور گرفته که روز جمعه به نیروهای امنیتی دستور داد برای بازگرداندن نظم می‌توانند «بدون هشدار» به سوی معترضان شلیک کنند تا منتقدان دولت که برای سال‌ها بر اساس سیاست‌های سختگیرانه رهبران خاموش نگه داشته شده بودند، همه حجم درگیری‌ها را غیرقابل پیش‌بینی ارزیابی می‌کردند و تصوری از آنچه در حال آغاز بود، نداشتند.

آغاز این بحران همزمان بود با تشدید جنگ قدرت در درون حکومت قزاقستان و به گسترش این فرضیه دامن زد که مردمی که در خیابان در حال مبارزه با یکدیگر هستند، بخشی از یک جنگ نیابتی میان نخبگان و خواص سیاسی در این کشور به شمار می‌روند. همزمان گروهی از افراد کشورهای غربی را به بنزین ریختن روی آتش معترضان متهم می‌کردند و گروهی دیگر، مسکو را عامل اصلی گسترش بحران می‌خواندند.اختلاف‌نظرهای بسیاری میان کارشناسان در خصوص دلایل آغاز و گسترش بحران در قزاقستان وجود دارد، اما تقریبا همه کارشناسان معتقدند آنچه امروز در قزاقستان در جریان است، چیزی فراتر از درگیری ساده میان معترضان و نیروهای امنیتی یک حکومت  سرکوبگر  است.

در حال حاضر که نیروهای روسی برای مقابله با معترضان به قزاقستان اعزام شده‌اند، کنترل فرودگاه‌های و راه‌های ورود و خروج اصلی به این کشور در اختیار روس‌ها قرار دارد و قزاقستانی‌ها به اینترنت بین‌المللی دسترسی ندارند، اطلاعات دقیق و جامعی از درون قزاقستان به دنیای بیرون مخابره نمی‌شود، اما شواهد قابل توجهی وجود دارد که عادی نبودن اتفاقات کنونی در این کشور را تایید می‌کند.

قاسم جومارت توکایف روز جمعه در یک سخنرانی خطاب به مردم قزاقستان اعلام کرد که اتفاقات اخیر کار نزدیک به 20 هزار «راهزن» است که از «یک مرکز فرماندهی واحد» دستور می‌گیرند. او گفت مذاکره با این افراد «بیهوده» است، زیرا «آنها  باید نابود شوند و این اتفاق خواهد افتاد.»

دانیل کیسلوف، کارشناس روسیه‌ای مسائل آسیای مرکزی در این باره معتقد است که این درگیری‌ها «جنگ میان قبایل سیاسی متخاصم» یعنی افراد وفادار به قاسم جومارت توکایف، رییس‌جمهور 68 ساله کنونی و تعدادی از وفاداران نورسلطان نظربایف، رییس‌جمهور پیشین و 81 ساله  قزاقستان  است.

به عنوان نشانه‌ای از صحت این فرضیه، قاسم جومارت توکایف روز چهارشنبه در بیانیه‌ای خطاب به مردم قزاقستان اعلام کرد نورسلطان نظربایف دیگر رییس شورای امنیت این کشور نیست و خود او این مقام را عهده‌دار شده است. نظربایف پس از اعلام استعفای خود از سمت ریاست‌جمهوری قزاقستان در سال 2019، به صورت مادام‌العمر مسوولیت ریاست شورای امنیت قزاقستان را بر عهده گرفت. توکایف طی این پیام خود تاکید کرد که «به عنوان رهبر کشور و رییس شورای امنیت قصد دارم تا سختگیرانه عمل کنم.» او همچنین خبرهای مربوط به فرار خود را تکذیب کرد و گفت: «در هر صورت من در پایتخت خواهم ماند و به زودی پیشنهادهای جدیدی را در مورد تحول سیاسی در قزاقستان ارایه خواهم کرد. من بر موضع خود نسبت به انجام اصلاحات سیستماتیک پایبند باقی می‌مانم.»روز دوشنبه نیز کمیته امنیت ملی قزاقستان ضمن پخش اطلاعیه‌ای از بازداشت «کریم ماسیم اف» رییس پیشین این نهاد به اتهام خیانت به کشور خبر داد. در این اطلاعیه که در وب‌سایت کمیته امنیت ملی قزاقستان منتشر شده، آمده است: در 6 ژانویه بر اساس ماده 175 قانون کیفری این کشور، تحقیقات پیش از دادگاهی در رابطه با خیانت به کشور آغاز شد. در تاریخ ذکرشده «کریم ماسیم‌اف» رییس پیشین کمیته امنیت ملی به همراه تعدادی دیگر به اتهام در ارتکاب جرم فوق بازداشت شدند. گفته شده است که جزییات موضوع در راستای تحقیقات در حال انجام فعلا اعلام نخواهد شد.«کریم ماسیم‌ اف» طی دو مرحله 2012 - 2007 و 2016 - 2014 سمت نخست‌وزیری قزاقستان را بر عهده داشت و از مهره‌های نزدیک‌ترین «نورسلطان نظربایف» نخستین   رییس‌جمهور این کشور به شمار می‌رفت.دانیل کیسلوف بر این باور است که نزدیکان نظربایف در پشت صحنه بحران اخیر قرار دارند و هدف‌شان تغییر وضعیت رو به افول رییس‌جمهور سابق و اطرافیانش در صحنه سیاست قزاقستان است. به گفته او، شورش اخیر نتیجه اعتراضات مردمی  نیست.

گالیم آگلولوف، یک فعال حقوق بشر در آلماتی که در تظاهرات مسالمت‌آمیز روز چهارشنبه حضور یافته بود درباره این اعتراضات به رسانه‌ها می‌گوید: «ابتدا همه‌ چیز عادی بود اما هنگام ظهر به ناگهان نیروهای پلیس که تا پیش از آن معترضان را زیر نظر داشتند، ناپدید شدند و سروکله افرادی پیدا شد که شبیه به معترضان نبودند. برخلاف قشری که عموما اعتراضات را در قزاقستان به راه می‌اندازند نظیر دانشجویان و منتقدان از طبقه متوسط، این‌بار ظاهر معترضان بیشتر شبیه به اراذل و اوباش بود.» به گفته او، این افراد که کاملا سازماندهی شده عمل می‌کردند به سمت تالار اصلی شهر حرکت کردند، اتومبیل‌ها را به آتش کشیدند و به ساختمان‌های دولتی یورش بردند.

در چنین شرایطی دولت قزاقستان از سازمان پیمان امنیت جمعی درخواست کمک کرد و شورای امنیت جمعی سازمان پیمان امنیت جمعی مطابق با ماده ۴ این پیمان امنیتی، تصمیم به استقرار نیروهای حافظ صلح جمعی در این کشور گرفت. کشورهای عضو سازمان معاهده جامع امنیتی شامل ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان هستند. بیشتر نیروهای اعزام شده به قزاقستان ملیت روسی دارند.

اعتراضات  ادامه  دارد

اعتراضات اما همچنان ادامه دارد. به گزارش اسپوتنیک، دست‌کم 4هزار تن از معترضان قزاقستانی تاکنون بازداشت شده‌اند و در این میان، شهر آلماتی بیشترین میزان بازداشتی‌ها را به خود اختصاص داده است. به گفته رسانه‌های دولتی، نیروهای امنیتی دولت این کشور در عملیات پاکسازی، «به فعالیت بیش از ۱۰۰ نفر پایان دادند.» وزیر کشور قزاقستان درباره بازداشتی‌ها نیز گفت، بازداشت شده‌ها با مجازات حبس ابد مواجه هستند. همچنین دولت قزاقستان ۱۰ ژانویه را به عنوان روز عزای ملی برای بزرگداشت یاد کشته‌شدگان تعیین کرد.

در مقابل ادعای دولتمردان قزاقستانی، گروهی از کارشناسان معتقدند اتفاقات قزاقستان واقعا شورش مردمی بوده و معترضان علیه حکومت بسته و استبدادی در این کشور به پا خاسته‌اند. مختار ابلیازوف، بانکدار سابق در قزاقستان روز جمعه در مصاحبه با رویترز گفت که خود را رهبر اعتراضات در قزاقستان می‌داند. ابلیازوف خاطرنشان کرد که «روزانه معترضان در آلماتی از او می‌پرسند که چگونه باید عمل کند.» او همچنین اعلام کرد که اگر اعتراض به میزان مناسب برسد، برای ریاست «دولت موقت» به قزاقستان بازخواهد گشت. این بانکدار سابق که در پاریس مصاحبه خود را انجام داده است، همچنین افزود که برای هماهنگی اعتراضات از کشورهای غربی بودجه دریافت نکرده است. در عین حال، ابلیازوف از کشورهای غربی خواست تا در آنچه در قزاقستان اتفاق می‌افتد مداخله و از نزدیکی این جمهوری با روسیه جلوگیری کنند.

استفان دوجاریک، سخنگوی دبیرکل سازمان ملل در یک کنفرانس مطبوعاتی که روز جمعه در نیویورک برگزار شد، با اظهارنظر درباره دستور قاسم جومارت توکایف، رییس‌جمهور قزاقستان به نیروهای ارتش برای تیراندازی به افرادی به عنوان «تروریست» توصیف کرد، بدون هرگونه هشدار قبلی، از مقامات قزاقستان خواست به حقوق بشر و استانداردهای بین‌المللی احترام بگذارند. وی از طرف‌های درگیر در قزاقستان خواست تا خویشتندار بوده، از خشونت پرهیز و گفت‌وگو برای حل بحران فعلی را آغاز کنند. روسیه نیز به نوبه خود با بیان اینکه آنچه در قزاقستان اتفاق می‌افتد، «تلاش خارجی برای تضعیف امنیت» است، اعلام کرد از حل مسالمت‌آمیز بحران در این کشور در چارچوب قانون و از طریق گفت‌وگو حمایت می‌کند. الکساندر گروشکو، معاون وزیر امور خارجه روسیه گفت که کشورش به توانایی قزاقستان برای مقابله با مشکلات خود اطمینان دارد. روز جمعه هم، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا در تماس با همتای قزاق خود حمایت کامل ایالات متحده از نهادهای قانون اساسی قزاقستان و آزادی رسانه‌ها را تجدید کرد و خواستار راه‌حلی مسالمت‌آمیز برای بحران با رعایت حقوق اساسی  شد.

تقابل  دیپلماتیک  غرب  و  شرق

آنتونی بلینکن، وزیر خارجه امریکا روز جمعه گفته بود به نظر من مقامات و دولت قزاقستان قطعا توانایی مدیریت مناسب اعتراضات را داشتند، اما مشخص نیست که چرا آنها احساس کردند که به مداخله نیروهای خارجی نیاز است. آنتونی بلینکن در ادامه هشدار داد، یکی از درس‌های تاریخ اخیر این است که وقتی روس‌ها پا به خانه‌تان گذاشتند، بیرون کردن‌شان بسیار دشوار خواهد بود.

این اظهارنظر روز شنبه با واکنش سخنگوی وزارت خارجه روسیه روبه‌رو شد و ماریا زاخارووا تاکید کرد: «همه به این واقعیت عادت کرده‌اند که برخی نمایندگان واشنگتن در حالی که قادر به درک همه‌ چیز نیستند، این عدم درک خود را به عنوان موضع امریکا جا می‌زنند.»

کرملین روز شنبه اعلام کرد: روسای جمهوری قزاقستان و روسیه گفت‌وگوی تلفنی طولانی مدتی را درباره اوضاع قزاقستان داشتند. به گزارش اسپوتنیک، کرملین در بیانیه‌ای خبر داد که «قاسم جومارت‌توکایف، رییس‌جمهوری قزاقستان درباره جزییات اوضاع کنونی در کشورش تلفنی با ولادیمیر پوتین همتای روس خود گفت‌وگو داشت و اعلام کرد که اوضاع در قزاقستان باثبات شده است.» چینی‌ها هم حمایت خود را از دولت قزاقستان اعلام کرده‌اند. شی جین پینگ، رییس‌جمهوری چین، در پیامی شفاهی به قاسم جومارت توکایف، رییس‌جمهوری قزاقستان گفت که چین به ‌شدت هرگونه تلاش نیروهای خارجی برای تحریک ناآرامی و برانگیختن انقلاب‌های رنگی در قزاقستان و همچنین هرگونه تلاشی برای صدمه زدن به دوستی بین چین و قزاقستان و برهم زدن همکاری بین دو کشور را رد  می‌کند.

این اتفاقات در قزاقستان و درگیر شدن روس‌ها در این کشور در شرایطی رخ می‌دهد که روسیه و غرب بر سر مساله اوکراین تنش‌ فزاینده‌ای را تجربه می‌کنند.