شورای نگهبان هرگز اجازه تکرار ترکیبی مشابه مجلس ششم را نداد

به‌ دنبال انتشار پاسخ علی لاریجانی، رییس سابق مجلس شورای اسلامی به شورای نگهبان درباره دلایل ردصلاحیت او در انتخابات ریاست‌جمهوری به تاریخ ۲۷ مهرماه، عملکرد این شورا دوباره در ذره‌بین تحلیلی قرار گرفته است.

به گزارش روزنامه اعتماد، تحلیل عملکرد این شورا نه‌تنها در بررسی صلاحیت نامزدهای انتخابات، بلکه در بررسی مصوبات مجلس شورای اسلامی نیز می‌تواند مدنظر قرار بگیرد. به احتمال، بهترین گزینه برای این تحلیل در نوشتاری کوتاه، مجلس ششم و بهترین شاخصِ سنجشِ تنش‌های بین شورای نگهبان و مجلس، تعداد مصوبات مرجوع به مجمع تشخیص مصلحت نظام است. در مجلس ششم تعداد مصوبات مرجوع به مجمع تشخیص مصلحت نظام به ‌نسبت مجلس پنجم بیش از 4 برابر شد؛ اما با ظهور مجلس هفتم این تعداد به نصف مجلس ششم کاهش یافت. این آمار نشان‌دهنده شدت و دامنه تنش‌های بین مجلس ششم و شورای نگهبان است. 

چنانکه در جدول شماره 2 مشاهده می‌کنید 7 مصوبه مهم ارجاعی به مجمع تشخیص مصلحت نظام در مجلس ششم خلاصه شده است. این مصوبه‌ها به مباحثی چون پولشویی، جرایم منتهی به قتل غیرمسلمان، جرایم مطبوعاتی، کاربرد ماهواره، جرایم سیاسی، شکنجه، جرایم و ناهنجاری‌های حوزه زنان و خانواده مربوط می‌شود.

تبیین تنش‌های بین مجلس ششم و شورای نگهبان نیازمند شجره‌شناسی گفتمانی و شناسایی مفصل‌بندی و غیریت‌سازی این دو گفتمان است. گفتمان شورای نگهبان، گفتمانی بر پایه نظارت است. مذاکرات داخلی این شورا در تمامی قوانین مصوب ارسالی مجلس فقط بر اساس انطباق بر موازین اسلامی و عدم مغایرت با احکام اسلامی و قانون اساسی صورت می‌گیرد. بر این اساس گفتمان شورای نگهبان، گفتمانی تثبیت شده است که امکان تغییر در آن بسیار اندک است. درباره دلایل تغییرات اندک گفتمان شورای نگهبان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 

1- بررسی تغییرات شورای نگهبان در طول 5 دوره قبل از مجلس ششم نشان می‌دهد میزان نوشدگی در اعضای آن در میان فقها حدود 60 درصد و در میان حقوقدان‌های آن 66 درصد بوده است. به عبارت دیگر نزدیک به 40 درصد از ترکیب شورای نگهبان در طول 5 دوره قبل از مجلس ششم دست‌نخورده باقی مانده است. منظور نویسنده از «درصد نوشدگی ترکیب شورای نگهبان» این است که در طول دوره زمانی مورد بررسی چه نسبتی از اعضای این نهاد را اعضای جدید تشکیل می‌دهند.

2- دلیل دوم به انحصار انتخاب اعضای شورای نگهبان مربوط می‌شود. طبق قانون اساسی، انتخاب فقهای شورای نگهبان در اختیار رهبری و معرفی اعضای حقوقدان آن، به ‌عهده ریاست قوه قضاییه و رای مجلس شورای اسلامی است. بر این اساس فقط عده بسیار محدودی می‌توانند در حلقه شورای نگهبان وارد شوند.

3- مشروح مذاکرات شورای نگهبان برخلاف مجلس شورای اسلامی که اظهارنظرهای اعضای آن درباره مخالفت و موافقت با طرح‌ها و لوایح رسانه‌ای می‌شود، معمولا رسانه‌ای نمی‌شود و تنها خروجی نهایی تصمیمات اعلام می‌شود. اعضای شورای نگهبان در موافقت و مخالفت خود مانند نمایندگان کمتر مجبور می‌شوند افکار عمومی را مدنظر قرار بدهند.

4- دلیل چهارم به ساختار قالب‌بندی شده و محدوده مذاکرات شورای نگهبان مربوط می‌شود. این شورا وظیفه ارایه طرح یا لایحه را ندارد، بلکه فقط وظیفه نظارتی بر اساس فقه و قانون اساسی بر عهده آن گذاشته شده است. با توجه به اینکه بسیاری از قوانین مورد اختلاف شورای نگهبان و مجلس ششم ابعاد فقهی دارند، بررسی شورای نگهبان متکی بر دو حالت زیر خواهد بود: 

الف- وجود سابقه در کتاب، سنت و احکام شرع

ب- نبود سابقه در کتاب، سنت و احکام شرع

در حالت نخست تصمیم‌گیری شورای نگهبان در رد یا تایید مصوبه مشخص است. اما در حالت دوم انطباق مصوبه با موازین اسلامی می‌تواند تفسیرهای متفاوتی را به ‌دنبال داشته باشد. موازین اسلام به اصول کلی گفته می‌شود که در تمام احکام اسلام رعایت می‌شود؛ اصولی چون عدالت، احسان، انصاف، کرامت انسان، نفی ستمگری و ستم‌کشی، حفظ و تقویت نظام اسلامی و استقلال آن، رفع فقر و اموراتی از این قبیل. (سایت اطلاع‌رسانی شورای نگهبان www.shora-gc.ir) 

گفتمان مجلس ششم گفتمانی اصلاح‌طلبانه است که بر تغییرات در قوانین کنترل اجتماعی و اصلاح آنها تاکید ویژه‌ای دارد. بیشتر این تغییرات و اصلاحات بر پایه نوآوری‌های فقهی و براساس تطابق بین حقوق اسلامی با حقوق غربی در تضاد با دال‌های گفتمانی شورای نگهبان قرار دارند و بر این اساس تنش بین شورای نگهبان و مجلس ششم قابل‌ تبیین است. شدت این تنش‌ها را از تعبیری منتسب به آیت‌الله جنتی دبیر شورای نگهبان می‌توان درک کرد که «هرگاه پیچ رادیوی مجلس را باز می‌کردیم، تن‌مان می‌لرزید!» نتیجه دیگر این تنش‌ها ردصلاحیت 82 نماینده مجلس ششم در انتخابات مجلس هفتم بود و به این ترتیب شورای نگهبان هرگز اجازه نداد ترکیبی مشابه مجلس ششم در دوره‌های بعد تکرار شود.