قیاس فعالیت رسانه‌های سنتی در بحران کریمه و تهاجم به اوکراین نشانگر تحولات جدی است

زهرا نژادبهرام، فعال سیاسی اصلاح طلب طی یادداشتی برای روزنامه اعتماد نوشت: تهاجم روسیه به اوکراین تصویری دیگر از یک واقعه دردناک برای کشوری بود که بالغ بر 44 میلیون نفر جمعیت دارد و ترکیبی از نژادها و قومیت‌های گوناگون در آن زندگی می‌کردند. بازنمایی تهاجم روسیه به اوکراین از سوی رسانه فرصتی است تا با نگاهی نظری به جایگاه رسانه در اطلاع‌رسانی و خبردهی بپردازیم.

وقتی در بامداد 24 فوریه 2022 اولین حملات روسیه به اوکراین صورت گرفت تصاویر متعددی از سوی رسانه‌های گوناگون عمدتا رسانه‌های رسمی غربی از این کشور مخابره شد. درمیان این خبررسانی رسانه‌های سنتی رسانه‌های مجازی نیز با دریافت خبرهای گوناگون از شهروند خبرنگاران به میانه این کانون خبر رسانی وارد شدند . تصاویر منتقل شده از عمق جنایت و مقاومت و ایستادگی مردم اوکراین در برابر تهاجم صورت گرفته با ادبیات متفاوت و اشکال گوناگون تصویری و صوتی و نوشتاری نگرانی جامعه بشری برای این واقعه را بر می‌انگیخت. به دلیل نبود دسترسی خبری رسانه‌های سنتی به داخل روسیه یا محدودیت‌هایی که از سوی این کشور برای فعالیت رسانه‌های اجتماعی و رسانه‌های غیر روسی در این کشور ایجاد شده بود تصاویر منتقل شده با توجه به عمق نفوذ و وسعت دایره نشر این رسانه‌ها جریان رسانه‌ای به سوی اهداف از پیش تعیین شده در این تهاجم پیش می‌رفت. دراین جا چند نکته حائز اهمیت است: 

نخست آنکه جایگاه رسانه‌های اجتماعی به دلیل نقص و کاهش دسترسی اینترنتی در روزهای نخست با نوعی کاهش روبه رو شد و هژمونی رسانه‌های سنتی توانست آنها را در حاشیه قرار دهد اما با رفع موانع دسترسی به اینترنت این رسانه‌ها توانستند به جایگاه خود باز گردند.

دوم آنکه رسانه‌های نوین که ابزاری جدید در ا‌رتباط شهروندی است توانست به رسانه رییس‌جمهور اوکراین مبدل شود و جریان خبری و اطلاع‌رسانی و جریان‌سازی را دردست بگیرد .

سوم آنکه زلنسکی رییس جمهور اوکراین از این وسیله به عنوان تریبون مقاومت استفاده کرد و  با توجه به محدودیت‌های رسانه‌های سنتی عرصه اطلاع‌رسانی را برای این رسانه‌های محفوظ نگه داشت.

چهارم اینکه به نظر می‌رسد رقابت سنگینی میان رسانه‌های سنتی و نوین دراین واقعه حاصل شده که گوی سبقت را دراختیار رسانه‌های جدید قرار داده است آنگونه که منابع خبری رسانه‌های سنتی در غرب بیشتر از آنها می‌باشد.

با گسترش شبکه‌های اجتماعی موجی از دل‌نگرانی در جامعه‌بشری به صورت مداوم با فعالیت این رسانه‌های درسراسر جهان نسبت به تهاجم روسیه به اوکراین فراهم شد. امواج ایجاد شده موجب بسیج اجتماعی و واکنش مردم جهان گردید، این مهم در اروپا از رنگ دیگری برخوردار بود. به نظر می‌رسد باتوجه به نزدیکی اوکراین به اروپا و قرا‌ر گرفتن این کشور دراین قاره طبیعی بود که جامعه اروپایی نسبت به این مهم حساسیت بیشتری داشته باشد؛ شهرها‌ی دیگر جهان نیز از توکیو تا نیویورک دارای واکنش‌های جدی برای این مساله بودند!

این مهم در بستر واکاوی رسانه‌های نوین و رقابت آنها با رسانه‌های سنتی می‌تواند فرصتی برای باز‌شناسی این رسانه‌ها و ضرورت‌های فعالیت آنها در واقع‌نگاری خبری فارغ از سنت‌های پیشین وابستگی رسانه به مالکین، منابع مالی و حتی سیاست مداران باشد. 

به گفته وندایک(1) راه‌های جدیدی از جنس اطلاعات و ارتباطات به وجود آمده است. وی در ویرایش دوم کتاب «جامعه شبکه‌ای»، می‌گوید تحولات شگرف در حوزه ارتباطات، انقلاب رسانه‌ای است و ویژگی بنیادی آن در ترکیب سه اصطلاح خلاصه شده است: دیجیتالی، یکپارچگی و تعاملی شدن. در بیان او یکپارچگی شامل همگرایی ظرفیت ارتباط از راه دور، انتقال و تبادل اطلاعات و فراهم شدن لوازم ارتباط نوشتاری، صوتی و تصویری در یک دستگاه منسجم رسانه‌ای است؛ ازاین‌رو، رسانه‌های نوین را چندرسانه‌ای خوانده‌اند. در کنار این ویژگی، کدهای صفر و یک دیجیتالی نیز محصول انقلاب فناوری است که به بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در یکپارچه‌سازی سازوکار رسانه اشاره دارد. لذا پیوند این سه عنصر توانسته دسترسی، سرعت، مجاورت، برجستگی، واقع‌انگاری را به نوعی ترکیب کند که بستری متفاوت از اطلاع‌رسانی‌های پیشین از سوی رسانه‌هایی که پیش از این شناخته شده‌اند فراهم کند. 

این مهم به این معنا است که کارکرد رسانه‌های نوین با استفاده از فناوری در اصول رسانه‌ای نظیر بسیج و یکپارچگی و تعاملی شدن در این رقابت توانست رسانه‌های سنتی را محدود سازد و در این بستر استفاده رسانه‌های نوین از اصول رسانه‌ای نظیر چارچوب‌سازی و.... توانسته علاوه بر بهره‌گیری از اصول کاری رسانه‌های سنتی فضای تعاملی و یکپارچگی و فناوری را به صورت مشترک بهره‌ور کند، تا کارکرد این رسانه‌ها را متفاوت و حتی شاید پیشتاز گرداند. در تحقیقی(2) که روی دو رسانه راشا تودی متعلق به روسیه و سی‌ان‌ان متعلق به امریکا که شاخص دو رسانه سنتی در جنگ کریمه در سال 2014 که درنهایت منجر به الحاق کریمه به روسیه شد صورت گرفت محققین معتقدند چارچوب‌سازی منجر به هدایت جریان رسانه‌ای از سوی دو منبع مختلف در جهت اهداف مورد نظر خود بود و هریک روایت خودرا از الحاق کریمه به افکار عمومی و جهان مخابره می‌کردند. این روایت‌ها مبنایی برای حرکات جمعی طرفینی و افکار عمومی بود اما در جریان اخیر رسانه‌ای در تهاجم فوریه روسیه به اوکراین به نظر می‌آید همین مکانیسم‌ها در جریان بودند اما میزان اثر‌گذاری آنها بسیار متفاوت بود، چرا که روایت‌های گوناگونی به دلیل گستردگی این شبکه‌ها و اتصال آنها به جمعیت کلان‌تری وجود دارد که از میان آنها روایتی غالب است که بتواند اقناع و جذابیت بیشتری داشته باشد .جنگ اوکراین تصویری از تقابل رسانه‌ای سنتی و نوین است ؛تقابلی که توانست رسانه‌های سنتی را به رغم سرمایه‌گذاری‌های کلان به حاشیه براند و روایت خود را بر آن مسلط کند .تلاش زلنسکی رییس جمهور اوکراین برای حضور در این رسانه‌ها و بهره‌گیری از ظرفیت آن در کنار تقویت مقاومت در برابر تهاجم روسیه منجر به آن شده که جنگی که به نظر می‌رسید در کوتاه‌مدت به پایان برسد بیش از یک ماه است که ادامه دارد.

مقایسه فعالیت رسانه‌های سنتی در بحران کریمه و تهاجم به اوکراین فارغ از میزان و گستردگی آن نشانگر تحولات جدی است .این مهم توجه بیشتر به رسانه‌های نوین را برای شهروندان از یک سو و سیاستمداران از سویی دیگر فراهم کرده است و رسانه‌های نوین را به کانونی برای سازماندهی رسانه‌ای شبکه‌ای مردمی‌تر مبدل ساخته است. با نگاهی عمیق‌تر رسانه‌های سنتی نیازمند بازآفرینی در ساختار و روش‌ها هستند هرچند این مهم طی چند سال اخیر صورت گرفته اما رویکرد مردم محوری که اساس کار رسانه‌ای است در محاق قدرت و سرمایه قرار گرفته؛ چیزی که فاصله میان رسانه‌های سنتی و نوین است. تصویر آینده رسانه‌های سنتی یقینا در به‌کارگیری صرف ابزارهای رسانه‌های نوین نیست بلکه در اصلاح ساختاری است .

پاورقی

1- Van Dijk, Jan (2006). The Network Society, Second Edition. London: Sage Publications

2- http: //ensani.ir/file/download/article/1542006425-10044-63.pdf