جنگی که هر روز ترسناک‌تر می‌شود

برای دولت‌های غربی که اطمینان یافته بودند هدف پوتین از حمله نظامی به اوکراین، اشغال تمام خاک این کشور است حالا احتمال به واقعیت پیوستن یک سناریوی به مراتب خطرناک‌تر روز به روز پررنگ‌تر می‌شود؛ اینکه ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه پس از پایان جنگ با اوکراین و اشغال خاک این کشور در تلافی ضربه اقتصادی سنگینی که به روسیه وارد آمده بخواهد به یک کشور عضو ناتو حمله کرده و به عملیات نظامی خود ادامه دهد. پوتین روز شنبه گفته است از نگاه مسکو تحریم‌های اعمال شده علیه این کشور «معادل اعلام جنگ» تلقی می‌شود و تاکید دارد روسیه هرگونه تلاش برای اعمال منطقه پرواز ممنوع از سوی هر کشور دیگری را به مثابه «اعلان جنگ و مشارکت مستقیم در فعالیت‌های نظامی» تلقی کرده و مستلزم پاسخ خواهد دانست.

در میدان جنگ چه می‌گذرد؟

وضعیت میدان نبرد در اوکراین برای هیچ‌کدام از طرفین امیدوار‌کننده نیست. روسیه در دستیابی به اهداف تعیین شده خود در مناطق شرقی و شمالی اوکراین ناکام بوده و در مقابل پیشروی سریع و پیروزی‌های آنها در جبهه جنوبی شرایط سختی را برای مدافعان اوکراینی ایجاد کرده است.

  واحدهای نظامی روسیه به‌رغم تلاش چند باره هنوز موفق به محاصره کامل شهر کی‌یف، پایتخت اوکراین نشده‌اند و عمده درگیری‌ها در این منطقه در شمال کی‌یف در جریان است. ارتش اوکراین اعلام کرده تاکنون توانسته به خوبی از مواضع خود در کی‌یف دفاع کند. آنها همچنین مدعی شده‌اند پیشروی روس‌ها در شرق را متوقف کرده‌اند و با ایجاد درگیری‌های کوچک و متعدد در مناطق بیرون از شهرها مانع ادامه پیشروی روسیه شده‌اند.

  مقام‌های اوکراینی می‌گویند یکی از اهداف اصلی روس‌ها تسلط پیدا کردن بر زیرساخت‌های انرژی در اوکراین است و آنها تا امروز ضمن تسلط بر دو نیروگاه بزرگ اتمی در اوکراین، به تعداد زیادی نیروگاه برق حمله کرده، کنترل این تاسیسات را دراختیار گرفته یا آنها را نابود کرده‌اند.

  وضعیت در شهر ماریوپول واقع در جنوب شرق اوکراین در حال وخیم‌تر شدن است و ساکنان ماریوپول این شهر را «نامناسب برای زندگی انسان» توصیف می‌کنند. چند روز از محاصره ماریوپول می‌گذرد و روز یکشنبه پترو آندریوشچنکو، مشاور شهردار این شهر اعلام کرد مردم در حال حاضر به برق، سیستم‌های گرمایشی و آب دسترسی ندارند. او افزود: «برای درک بحران باید به شما بگویم برخی مردم اینجا از آب گودال‌های خیابان خود را سیراب می‌کنند.»

  ویتالی کیم، فرمانده نیروهای اوکراینی در شهر میکولایف می‌گوید، موفق شده‌اند از سرعت پیشروی روس‌ها بکاهند و عقب‌نشینی روس‌ها در برخی مناطق غیرحیاتی باعث شده تا حجم زیادی از تجهیزات دراختیار اوکراینی‌ها قرار گیرد. به گفته او، حجم تلفات اوکراین در روزهای گذشته بسیار زیاد بوده و تعداد زیادی از غیرنظامیان در روز شنبه کشته شدند.

  رییس‌جمهور اوکراین روز یکشنبه هشدار داد که نیروهای روسیه برای بمباران اودسا، شهر استراتژیک و بندر اصلی اوکراین واقع در سواحل دریای سیاه، آماده می‌شوند. به گزارش یورونیوز، درحالی که نیروهای روسی از سوی کریمه، بخش الحاق شده به روسیه به پیشروی خود در جنوب اوکراین ادامه می‌دهند، زلنسکی در یک پیام ویدیویی درباره این تهاجم احتمالی گفت: «این یک جنایت نظامی خواهد بود. این یک جنایت تاریخی خواهد بود.»

 اوکراین می‌گوید حملات هوایی و توپخانه‌ای روسیه اجازه تخلیه غیرنظامیان از شهرها را نمی‌دهد.

  سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده روسیه مراکز درمانی و بیمارستان‌ها را بمباران کرده است.

غرب هنوز با «پرواز ممنوع» مخالف است

ولودیمیر زلنسکی، رییس‌جمهور اوکراین روز شنبه برای چندمین‌بار از امریکا و باقی کشورهای عضو ناتو درخواست کرد که در اوکراین منطقه پرواز ممنوع ایجاد کنند اما مقام‌های غربی با این خواسته مخالفت کردند. آنها معتقدند این اقدام می‌تواند اروپا را به سوی یک جنگ بزرگ‌تر با روسیه سوق دهد. 

به گزارش «اعتماد»، «پرواز ممنوع» شرایطی است که هواپیماها، هلیکوپترها، پهپادها و سایر اشیای پرنده از پرواز در یک منطقه خاص را منع می‌کند. این محدودیت عموما در محدوده ساختمان‌های دولتی مهم و مکان‌های عمومی با تراکم جمعیت بالا و به دلیل مسائل امنیتی اعمال می‌شود. در برخی شهرها و مکان‌های مذهبی نیز برقراری این شرایط دیده شده اما اولین استفاده از ایجاد شرایط پرواز ممنوع در دوران مدرن به جنگ اول خلیج‌فارس بازمی‌گردد. در آن زمان و در پی حملات جنگنده‌ها و بالگردهای رژیم صدام به معترضان عراقی و همچنین تداوم عملیات‌ها علیه کویت، ایالات متحده و بریتانیا مشترکا در برخی مناطق شمالی و جنوبی عراق «پرواز ممنوع» اعلام کردند و با استفاده از این موقعیت به بمباران سیستم‌های پدافندی و زیرساخت‌های عراق پرداختند. این شرایط پرواز ممنوع در برخی مناطق عراق تا سال 2003 ادامه داشت. منتقدان این اقدام را فاقد مشروعیت حقوقی ارزیابی می‌کردند. از این گزینه در موارد دیگری نیز استفاده شده است. در فاصله سال‌های 1993 تا 1995 ناتو با تایید شورای امنیت شرایط پرواز ممنوع را بر بوسنی و هرزگوین تحمیل کرد. این ائتلاف نظامی بعدتر در سال 2011 نیز از این گزینه علیه لیبی استفاده کرد. زلنسکی می‌گوید سر باز زدن غرب از ایجاد منطقه پرواز ممنوع «چراغ سبز» به روسیه برای ادامه جنگ است اما کارشناسان و مقام‌های غربی معتقدند چنین اقدامی نیاز به حجم زیاد نیروها و تجهیزات دفاع هوایی و همچنین حضور فعال جنگنده‌های غربی دارد که ریسک درگیری مستقیم ناتو و روسیه را تا حد زیادی افزایش دهد.

ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهوری روسیه روز شنبه درخصوص احتمال اعمال منطقه پرواز ممنوع بر فراز اوکراین تاکید کرد هرگونه تلاش برای اعمال منطقه پرواز ممنوع از سوی هر کشور دیگری را به مثابه اعلان جنگ و مشارکت مستقیم در فعالیت‌های نظامی تلقی خواهیم کرد که مستلزم پاسخ است.

این تهدیدهای روسیه که به نظر می‌رسد واقعی هم باشد، باعث شده امریکا و اروپایی‌ها ریسک برقراری شرایط پرواز ممنوع را به جان نخرند اما این به معنای بی‌عملی کامل غرب نیست. جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز یکشنبه اعلام کرد این اتحادیه به ارتش اوکراین جنگنده تحویل خواهد داد. شارل میشل رییس شورای اتحادیه اروپا وضعیت در اوکراین را خطرناک خواند و تاکید کرد که «اتحادیه اروپا در جنگ با روسیه نیست»، اما از اوکراین با سلاح‌های مرگبار حمایت نظامی می‌کند. چهار مقام امریکایی هم به نشریه پولتیکو گفتند، واشنگتن در حال رایزنی با لهستان است تا این کشور هواپیماهای میگ-29 خود را به اوکراین بفرستد و امریکا جای خالی این جنگنده‌ها را در ناوگان هوایی لهستان پر کند. سخنگوی کاخ سفید گفت: امریکا در گفت‌وگو با لهستان در حال تعیین توانایی‌هایی است که می‌تواند از طریق آن جای خالی این جنگنده‌ها را در ناوگان هوایی لهستان پر کند. لهستان پیش‌تر در حال بررسی امکان ارسال هواپیماهای جنگی خود به اوکراین بود و از دولت امریکا خواسته بود تا تضمین کند که جای خالی این هواپیماها را با جنگنده‌های امریکایی پر خواهد کرد. کاخ سفید پاسخ داد که این مساله را بررسی خواهد کرد. دولت جو بایدن، رییس‌جمهوری امریکا با پیشنهاد لهستان برای ارسال جنگنده‌های میگ به اوکراین مخالفت نکرد و این می‌تواند تنش‌ها میان ناتو و روسیه را تشدید کند.

روزنامه نیویورک تایمز نیز گزارش داده است که کشورهای عضو ناتو در حال تامین موشک‌های جاولین و استینگر برای اوکراین هستند که می‌تواند نقش مهمی در وارد کردن خسارت گسترده به تانک‌ها و تجهیزات زرهی ارتش روسیه وارد کند.

تحریم‌ها و مساله «اعلام جنگ»

برای اروپایی‌ها اما تنها مساله‌ای که می‌تواند منجر به درگیری مستقیم با روسیه شود، برقراری شرایط پرواز ممنوع در اوکراین نیست. روسیه زخم خورده از تحریم‌های فلج‌کننده و مافوق تصور از سوی غرب ممکن است با دراختیار گرفتن اوکراین، به عملیات نظامی خود پایان ندهد. ولادیمیر پوتین روز شنبه در این رابطه اظهار کرد که از نگاه مسکو تحریم‌های اعمال شده علیه این کشور «معادل اعلام جنگ» تلقی می‌شود. به گزارش خبرگزاری فرانسه، اوکراین با چهار عضو ناتو، که زمانی بخشی از اتحاد جماهیر شوروی به حساب می‌آمدند، مرز مشترک دارد و پوتین حسرت خود را برای دوباره دراختیار گرفتن آنها پنهان نمی‌کند. پس از جذب بلاروس و حمله به اوکراین، آیا او می‌تواند به مولداوی، این کشور کوچک که بین اوکراین و رومانی قرار دارد، یا حتی گرجستان که در ساحل شرقی دریای سیاه قرار گرفته چشم طمع داشته باشد؟ علاوه بر این آیا روسیه جرات خواهد کرد که ناتو و ماده ۵ آن را، که تصریح دارد در صورت حمله به یکی از اعضا ائتلاف باید پاسخ دهد، به چالش بکشد؟ پاسکال آسور، مدیر بنیاد مدیترانه برای مطالعات استراتژی (FMES) در این باره می‌گوید: «این احتمال کمی دارد، چراکه هر دو طرف معمولا از رویارویی اجتناب کرده‌اند.» با این حال، «ورود نیروهای روسی به یک کشور عضو ناتو، به عنوان مثال لیتوانی، برای اتصال کالینینگراد به بلاروس یک فرض ممکن است.» به‌رغم این تهدیدها از جانب روسیه، غرب نه تنها تصمیمی به کوتاه آمدن در مساله تحریم‌ها ندارد بلکه به افزایش فشار اقتصادی علیه روسیه ادامه خواهد داد. کشورهای عضو گروه هفت یکشنبه شب تهدید کردند که در صورت عدم توقف تهاجم ارتش روسیه به اوکراین تحریم‌های بیشتری را علیه مسکو وضع خواهند کرد. در بیانیه گروه هفت همچنین آمده است که کشورهای عضو این گروه هیچ‌گونه تغییر وضعیت در اوکراین را که در جریان درگیری‌ها روی دهد به رسمیت نخواهند شناخت. از سوی دیگر جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا یکشنبه شب پس از نشست مجازی وزرای خارجه کشورهای عضو این اتحادیه گفت که هر ۲۷ کشور عضو با ممانعت از مبادلات بانک مرکزی روسیه موافقت کردند. او همچنین از اختصاص ۴۵۰ میلیون یورو برای تامین سلاح و تجهیزات نظامی در راستای کمک به اوکراین خبر داد.