نه به روسیه‌دوستی و روسیه‌ستیزی/ نگاه به شرق در زمان جنگ سرد و جهان‌ دوقطبی خریدار داشت

محمدحسین بنی‌اسدی، کارشناس سیاست خارجی در اعتماد نوشت: سفر ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور به روسیه به‌رغم حاشیه‌های تشریفاتی در ملاقات با ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه را باید به فال نیک گرفت و گامی دیگر در جهت تقویت روابط با روسیه شمرد، زیرا نفس سفر و گفت‌وگو با دیگر کشورها طبعا اثر مثبت در روابط دوجانبه خواهد داشت. ایران و روسیه در گذشته به خاطر همسایه بودن، با جنگ، درگیری، دخالت نظامی و حوادث تلخ و شیرین مواجه بوده‌اند. جنگ‌های زمان فتحعلی شاه (ترکمانچای و گلستان) اشغال تبریز و اعدام مجاهدین آن هم در روز عاشورا، تشویق و حمایت از فرقه دموکرات و جمهوری مهاباد، اشغال ایران بعد از جنگ جهانی دوم، حمایت از حزب وابسته توده و تامین تسلیحاتی عراق در جنگ تحمیلی و غیره، اوراق تاریخ دوجانبه و خاطره تاریخی مردم ایران را دچار تیرگی و بدبینی کرده است.

بی‌گمان روس‌ها نیز از تاثیر حوادث گذشته بر خاطره و افکار عمومی ایرانیان واقف و آگاه هستند و در حد امکان سعی در تلطیف آن دارند، اما با محدودیت‌هایی مواجهند که خود را ملزم به رعایت آن می‌کنند. ما نیز باید بدون تاثیر از حوادث تلخ گذشته با در نظرگرفتن واقعیت‌های موجود، انتظارات خود را از روسیه تعریف کنیم. روشن است که در حال حاضر روسیه در حوزه نظامی یک ابرقدرت و در حوزه انرژی نیز فعلا ابرقدرت است و دست بالایی دارد اما در حوزه اقتصادی و تجاری یک قدرت منطقه‌ای در حد کشوری مانند ایتالیاست و در حوزه تکنولوژی حتی نیازمند به کشورهای اروپایی و امریکاست. به‌رغم ضعف روسیه در حوزه تکنولوژیکی و محدودیت‌های تجاری و اقتصادی، این کشور برای ایران مهم و قابل توجه است و می‌طلبد که تعامل با این کشور را افزایش و ارتقا داد. دو کشور موارد بسیار زیادی برای همکاری در حوزه مبادلات دوجانبه، منطقه‌ای و جهانی دارند، اما همزمان دچار محدودیت و ملاحظاتی نیز هستند. روس‌ها نه توانایی برآوردن کردن انتظارات حداکثری مورد نظر ایران را دارند و نه تمایلی به آن، لذا ما باید انتظارات خود را معقول و واقع‌بینانه کنیم.

به نظر می‌رسد روسیه با تجربه چند قرن سابقه مذاکرات دیپلماتیک در اروپا و آسیا، متناسب با جایگاه ایران برای کشورمان جامه‌ای دوخته و به همان اندازه برای آن اهمیت قائل است و حاضر نیست ورای آن عمل کند یا به خاطر ایران دیگر منافع خود را در منطقه و جهان به خطر اندازد.  روسیه مایل به تحمل ایرانی بدون قدرت هسته‌ای و دردسر برای خود است و دور بودن ایران از غرب را فرصت خوبی برای خود می‌داند.

روسیه به تمایل و گرایش مردم ایران به غرب واقف است و روابط خود با ایران را دارای ماهیت استراتژیک نمی‌داند، ایران نیز باید به دور از احساسات و کینه و کدورت‌های گذشته و بر مبنای واقعیت‌ها روابط متوازن و متناسب را نه تنها با روس‌ها بلکه با سایر قطب‌های جهانی به ویژه اروپا و امریکا تعریف و پیگیری کند. در روابط دوجانبه باید از گذشته‌های تیره و تلخ گذر، از حساسیت‌های بی‌جا حذر و بر امکانات دو کشور برای حال و آینده نظر کرد و از فرضیه توهم‌زای «دیو و دلبر» و همچنین روسوفیل بودن اجتناب کرد. در روابط دوجانبه نباید گذشته را فراموش کرد اما همزمان نباید آن را محور مذاکرات فعلی قرار داد بلکه باید رابطه را با در نظر گرفتن واقعیات حال و احتمالات آینده پایه‌گذاری کرد، با همه ملاحظات پیش برد و سطح انتظار را در حد فرشته نجات بالا نبرد و رشته مناسبات را آنچنان نکشید که منجر به گسستن شود.  پایه‌های همکاری دوجانبه در حوزه‌های اقتصادی، تجاری، صنعتی و تکنولوژیکی ایران و روسیه ضعیف است، اقتصاد روسیه آسیب‌پذیر و در حوزه تکنولوژیکی عقب افتاده و نیازمند به غرب است.

روسیه در حوزه منطقه‌ای نیز در برخی موارد با ایران تعامل مشترک ندارد. روسیه در حوزه جهانی به ویژه در سازمان ملل می‌تواند تکیه‌گاهی برای ایران باشد ولی این تکیه‌گاه همیشگی، پیوسته، مستحکم، مستدام و پایدار نیست. تاکید ایران بر نگاه به شرق در صورتی موفقیت‌آمیز است که به عنوان یک سیاست و تاکتیک در جهت جلب‌توجه رقبای جهانی موثر واقع شود، این امر مستلزم داشتن روابط متوازن با دیگر قدرت‌ها و قطب‌های جهانی مانند اروپا، امریکا و چین است. ‌نگاه به شرق در زمان جنگ سرد و جهان‌ دوقطبی، کارآمد بود و خریدار داشت همان‌گونه که هند از آن به خوبی استفاده کرد ولی اکنون کارآمدی سابق را ندارد.

سفر ابراهیم رییسی به روسیه یک ویژگی قابل توجه داشت، در این سفر ولادیمیر پوتین جایگاه ایران در سیاست خارجی روسیه را ترسیم کرد که این خود دستاوردی مثبت برای ایران جهت فرشته نجات فرض کردن روس‌ها و در نهایت واقع‌گرا کردن جناح روسوفیل در کشورمان است.

تفکر روسیه‌دوستی و روسیه‌ستیزی هیچ کدام در جهت منافع کشورمان نیست، ما باید روابط متوازن با روسیه و دیگر قطب‌های منطقه‌ای و جهانی داشته باشیم. روابط دوجانبه با روسیه به‌رغم فراز و نشیب‌های آن طی چند قرن گذشته و به ویژه تحولات معاصر و با داشتن مخالفان و موانع و ملاحظات باید مورد پایش و پیگیری بسیار قرار گیرد و پیوسته بر غنای آن افزوده و از وابستگی به آن پرهیز شود.  تشریفات سفر نیز بی‌گمان دچار ضعف‌هایی بود که یا بر اثر عدم هماهنگی تشریفات دو کشور یا بعضا با قصور و تعمدهایی مواجه بود و این تصور را ایجاد کرد که پوتین، آقای رییسی را هم ردیف خود نمی‌داند. اطلاعات کاملی از نحوه برخورد و استقبال پوتین با رییس کشورمان در دست نیست، لذا تشریفات ریاست‌جمهوری کشورمان ملزم به ارایه توضیحات لازم و روشن‌سازی آن است.