بارش‌های اخیر دریاچه ارومیه را احیا می‌کند؟

مهدی زارع در یادداشتی با عنوان «بارش‌ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه: امیدی هست؟» در روزنامه اعتماد نوشت: بارش‌های اخیر در شمال‌غرب ایران، به ‌ویژه در نیمه دوم آذر ۱۴۰۴، یکی از مهم‌ترین سیستم‌های بارشی سال‌های اخیر برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه بوده است. براساس گزارش‌های رسمی و داده‌های ایستگاه‌های هواشناسی تا ۲۸ آذر ۱۴۰۴ وضعیت دریاچه ارومیه در آذر ۱۴۰۴ نسبت به مدت مشابه در آذر ۱۴۰۳ نشان‌دهنده بارش‌هایی نسبتا خوب در آذر ماه است اما اثرات خشکی شدید تابستان گذشته هنوز کاملا برطرف نشده است.

دریاچه ارومیه در آذر ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل کم‌آب‌تر است، چراکه اثر خشکسالی سخت تابستان گذشته برجاست. چنانچه بارش‌های زمستانی خوشبینانه ادامه یابد، انتظار می‌رود تراز دریاچه تا فروردین ۱۴۰۵ به سطح سال ۱۴۰۴ برسد. براساس گزارش‌های وزارت نیرو و ستاد احیای دریاچه ارومیه (تا اواخر آذر ۱۴۰۴) اگرچه بارش‌های هفته آخر آذر ۱۴۰۴ تراز دریاچه را نسبت به مهر ماه امسال بیش از 10 سانتی‌متر بالا آورده است، اما به دلیل اینکه دریاچه در پایان تابستان ۱۴۰۴ به خشکی حدود ۹۸درصدی رسیده بود، این افزایش هنوز نتوانسته عقب‌ماندگی نسبت به سال گذشته را جبران کند. 

در آذر ۱۴۰۴ تصویر ماهواره‌ای (مورخ ۲۱ آذر) نشان می‌دهد که بخش‌های وسیعی از دریاچه به صورت پهنه‌های نمکی و البته تا حدودی پوشیده با آب است. آب موجود در جنوب دریاچه (نزدیک ورودی گدار و زرینه‌رود) به صورت یک لایه نازک روی نمک‌ها پخش شده است که با تابش آفتاب به سرعت تغییر رنگ می‌دهد. تنها بخشی که وضعیت آذر ۱۴۰۴ به مراتب بهتر از آذر ۱۴۰۳ است، ارتفاعات حوضه آبریز است. مساحت پوشش برف در آذر ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل حدود 30درصد افزایش نشان می‌دهد که امیدواری مهمی ایجاد کرده برای آنکه برف‌های امسال تضمین‌کننده جریانات پایدار رودخانه‌ای در بهار  آینده  باشند.

براساس آخرین داده‌های ماهواره‌ای و پایش‌های میدانی تا ۲۸ آذر ۱۴۰۴ اثر این آب‌ها بر پهنه شمالی، جنوبی و محدوده پل میان‌گذر مشهود است. بخش جنوبی دریاچه به دلیل نزدیکی به ورودی رودخانه‌های اصلی (زرینه‌رود، سیمینه‌رود و گدار) و همچنین خروجی تونل زاب، بیشترین اثر مثبت را دیده است. بخش وسیعی از شوره‌زارهای جنوب دریاچه که در تابستان کاملا خشک شده بودند، زیر آب رفته‌اند. آب رها شده از سد کانی‌سیب مستقیما وارد این بخش می‌شود و باعث شده تا تراز آب در جنوب دریاچه با سرعت بیشتری نسبت به شمال آن ترمیم شود.

 پهنه شمالی دریاچه به دلیل ژرفای بیشتر و دوری از منابع ورودی جدید (مثل تونل زاب) روند کندتری در آبگیری دارد. ورودی‌های این بخش عمدتا از رودخانه آجی‌چای و بارش‌های مستقیم است. در این بخش، به دلیل تبخیر شدید ماه‌های گذشته، غلظت نمک بسیار بالاست و آب‌های جدید ورودی به سرعت با نمک اشباع می‌شوند. با این حال، بالا آمدن تراز کلی باعث شده است که بخش‌های حاشیه‌ای در شمال نیز مرطوب شوند به دلیل اینکه محدوده زیر پل (دهانه باز میان‌گذر) یکی از نقاط گود دریاچه محسوب می‌شود، در روزهای اخیر آب در این منطقه جاری شده و دو بخش شمالی و جنوبی در این نقطه به هم متصل شده‌اند. با بالا آمدن ۴۰ سانتی‌متری تراز آب، پایه‌های بتنی پل که پیش از این در شوره‌زار خشک قرار داشتند، موقتا و دوباره در آب قرار گرفته‌اند. بخش جنوبی در حال حاضر «زنده‌تر» به نظر می‌رسد و حجم آب بیشتری دارد، اما بخش شمالی همچنان به عنوان مخزن اصلی و ژرف دریاچه، برای حفظ پایداری بلندمدت به بارش‌های زمستانی بیشتری نیاز دارد.

تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که رنگ آب در محدوده پل میان‌گذر به دلیل ورود سیلاب‌های تازه و رسوبات، از قرمز (شور) به سمت سبز تیره و قهوه‌ای متمایل شده که نشانه ورود آب شیرین و تازه است. برای اولین‌بار در سال آبی ۱۴۰5- ۱۴۰4 تمامی رودخانه‌های اصلی حوضه (مانند زرینه‌رود، سیمینه‌رود و گدار) فعال شده و آب را به ‌صورت مستقیم به پیکره دریاچه هدایت می‌کنند. باتوجه به نرمال شدن بارش‌ها در آذر ماه و پوشش برفی مناسب، پیش‌بینی می‌شود در صورت تداوم این روند به مدت حدود ۱۰۰ روز در زمستان ۱۴۰۴ و اوایل بهار ۱۴۰۵ بین ۲ تا ۲.۵ میلیارد مترمکعب آب وارد دریاچه ارومیه شود.

با وجود این اخبار مثبت، تراز دریاچه هنوز نسبت به سال گذشته در سطح پایین‌تری قرار دارد. کارشناسان تاکید دارند که این ‌بارش‌ها تنها «مسکنی موقت» برای وضعیت بحرانی هستند و احیای واقعی به مدیریت منابع آب در ماه‌های آینده بستگی دارد تا این آب‌های ورودی با موتورپمپ‌ها و نهرهای سنتی برداشت نشوند.

سد کانی‌سیب در منطقه پربارش جنوب آذربایجان‌غربی بیشترین سود را از بارش‌های اخیر برده است. آب سد کانی‌سیب که از رودخانه‌های لاوین، ئاواژار و زنگ‌آباد تامین می‌شود، از طریق یک تونل ۳۶ کیلومتری به یک کانال روباز به طول ۱۱ کیلومتر منتقل شده و پس از طی ۲۸ کیلومتر همراه با آب رودخانه گدار وارد دریاچه ارومیه می‌شود به دلیل نزدیکی به ظرفیت کامل، تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه اکنون با حدود ۳۰ مترمکعب بر ثانیه فعالیت می‌کند. 

به دلیل اشباع شدن خاک بر اثر خشکسالی و بارش‌های آذر ماه، اکنون بهترین زمان - از دید آبگیری دریاچه ارومیه - برای رهاسازی آب از سدهاست؛ چراکه بخش کمتری از آب در مسیر توسط زمین جذب می‌شود و سهم بیشتری به دریاچه می‌رسد.

 توجه کنیم که مجموع ذخیره سدهای استان آذربایجان‌غربی در پایان آذر ۱۴۰۴ به حدود ۷۵۰ میلیون مترمکعب رسیده است. به هر حال این اطلاعات به معنای احیای دریاچه ارومیه نیست و تنها ارزیابی از وضع کنونی و ماه‌های بعدی است که چنانچه با مدیریت درست منابع آب  ادامه یابد در سطح کلان به فرآیند احیای دریاچه  ارومیه کمک می‌کند.