طرح 5ساله احیای خلیج گرگان و میانکاله؛ از لایروبی تا آوردن آب دریاچه خزر

اعتمادآنلاین| خلیج گرگان اگر سال‌ها فقط برای اهالی بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر که همسایه آن هستند مهم بود، حالا در حدود نیم قرن است که ارزشش برای کل کشور ثابت شده است.

با ثبت این خلیج به همراه تالاب میانکاله و لپو زاغمرز به‌ عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در کنوانسیون رامسر در سال 54 اهمیت این زیستگاه بر همه روشن شد. اما از چند سال گذشته این خلیج 400 کیلومترمربعی که در جنوب شرقی دریای خزر واقع شده با خطر خشکی روبه‌روست. کارشناسان تغییر اقلیم و گرمایش جهانی برداشت بی‌رویه از سفره‌های آبی اطراف خلیج، کاهش بارندگی و افزایش تبخیر را مهم‌ترین دلایل خشکیدگی این خلیج به شمار آورده‌اند.

علاوه بر اینها مواردی چون نرخ رسوب‌گذاری بالا و ورود فاضلاب‌های خام هم از دیگر دلایل خشکی خلیج عنوان شده است. این خلیج با جدایی‌اش از دریای خزر، شبه‌جزیره میانکاله را با طول نزدیک به 60 کیلومتر و مساحت صد هزار هکتار تشکیل می‌دهد و حالا خشکی گریبان میانکاله را هم گرفته است و چنان‌که مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران گفته، مدیریت نشدن صحیح منابع آبی و خشکسالی سبب خشک شدن حدود 15 تا 20 درصد بخش غربی تالاب میانکاله شده است.

فائزه سلامی کارشناس سازمان نقشه‌برداری کشور نیز در جریان تازه‌ترین بازدید از ایستگاه ترازسنج بندرترکمن از خشک شدن 27 درصد از مساحت خلیج گرگان در سال‌های اخیر خبر داده و گفته که بیش از 100 کیلومتر مربع از خلیج گرگان خشک شده است: «به ازای یک سانتی‌متر کاهش سطح تراز آب دریای خزر، حدود یک کیلومتر مربع از وسعت خلیج گرگان کاهش یافته و با افزایش رو به رشد گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و در نتیجه کاهش سطح تراز آب دریا لزوم پایش مستمر سطح دریای خزر و خلیج گرگان بیشتر می‌شود.»

میانکاله که یکی از بهترین اندوخته‌گاه‌های پرندگان آبزی در ناحیه پالئارکتیک غربی است و توسط برنامه MAB سازمان یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته شده است از جمله مشکلاتی که دارد ورود پساب‌های کشاورزی به این تالاب به دلیل وجود تعداد زیاد مزارع کشاورزی در اطراف آن است. به همین دلیل هم کنترل مصرف آب در این محدوده و جلوگیری از ورود پساب‌های کشاورزی به میانکاله بسیار ضروری است و اینجا ضرورت ورود وزارت جهاد کشاورزی برای رفع این مساله مطرح می‌شود.

همین مشکلات و افزایش سطح خشکی خلیج گرگان و میانکاله در چند سال گذشته، دلیلی بود تا سازمان محیط‌زیست به میدان بیاید و هماهنگی‌های استانی هم برای اجرایی شدن آن صورت گیرد. مناف هاشمی استاندار گلستان 2 سال پیش، از گرفتن مجوز احیای خلیج گرگان خبر داد. مجوزی که سال گذشته به سمت عملیاتی شدن رفت.

همه راهکارهای احیا

اواخر سال گذشته جلسه‌ای با حضور معاون اول رئیس‌جمهور برگزار شد و مردادماه امسال نیز در نهایت طرح پنج‌ساله احیای خلیج گرگان و میانکاله به تصویب رسید. طرح احیا شامل پروژه‌های کوتاه و بلندمدتی است که در نهایت باید در طول پنج سال حیات را بار دیگر به خلیج گرگان و میانکاله برگرداند.

مسعود باقرزاده کریمی مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های معاونت محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست با اعلام این خبر در شهریورماه گفت که انجام مطالعات و اجرای عملیات تسهیل ارتباط بین دریا و خلیج گرگان از جمله این پروژه‌های اثربخش و کم‌هزینه محسوب می‌شود و چگونگی اجرای این پروژه ظرف 2 ماه آینده از سوی مرکز علوم اقیانوس‌شناسی کشور در ستاد ملی تالاب‌ها اعلام خواهد شد: «پس از اعلام مطالعات تکمیلی از سوی مرکز مذکور، عملیات اجرایی پروژه آغاز خواهد شد. همچنین مقرر شد ظرف 2 ماه آینده تعیین و تامین نیاز آبی میانکاله از 11 رودخانه منتهی به خلیج گرگان و میانکاله صورت پذیرد.»

به این ترتیب یکی از طرح‌های احیای خلیج گرگان فرستادن آب دریای خزر به خلیج گرگان بود و پس از آن هم میرمحمد غراوی معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار گلستان به «باشگاه خبرنگاران جوان» گفت: «خلیج گرگان در وضعیت بحرانی قرار دارد و مهم‌ترین راه احیای آن تبادل آب بین دریا و خلیج است چراکه آب رودخانه‌ها از جمله گرگان‌رود، قره‌سو و نکارود برای علاج‌بخشی خلیج کافی نیست و نمی‌تواند کمبود آب را جبران کند.»

هرچند این طرح به دلیل حساسیت بالا هنوز در دست بررسی است و البته مخالفانی هم دارد، زیرا ترکیب آب شور و شیرین تالاب میانکاله توانسته است زیست گیاهی و جانوری را حفظ کند و تخم‌ریزی آبزیان و حیات پرندگان را در تالاب میانکاله تحقق بخشد. اگر این ترکیب به هم بخورد، تالاب از بین می‌رود و به بخشی از دریا تبدیل می‌شود و در نتیجه میزان آب شوری که از دریا می‌آید باید به درستی مشخص شود. از سوی دیگر چندین رودخانه فرعی در این حوضه وجود دارد که در جلگه بالادست به صورت آبراهه‌هایی به میانکاله می‌ریزد و در حال حاضر همه آنها به دلیل کشاورزی و آبزی‌پروری قطع و در نهایت ورود آب شیرین به تالاب متوقف شده است.

از جمله دیگر طرح‌های مورد بحث در احیای خلیج، لایروبی کانال‌هاست؛ کانال‌های ورود و خروج آب که به دلایل گوناگون بسته شده و از جمله دلایل اصلی خشکی خلیج و میانکاله به شمار می‌‌آیند.

اواخر مهرماه 99 محمدرضا کنعانی مدیرکل محیط‌زیست گلستان در این باره به «ایسنا» گفت: «نتیجه مطالعات مرکز ملی اقیانوس‌شناسی در خصوص لایروبی کانال‌های منتهی به دریای خزر در کارگروه تخصصی احیای خلیج گرگان بررسی و برای تصویب نهایی و ابلاغ به ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور ارسال شده است.»

به گفته او، مرکز لایروبی کانال‌های خزینی، چپاقلی و آشوراده است که باید این اتفاق بیفتد: «در این مطالعات بررسی شد که لایروبی کدام کانال‌ها بیشترین تاثیر را خواهد گذاشت. البته کارشناسان این مرکز تاکید کردند که این لایروبی‌ها در کمیت آب خلیج نقشی ندارد ولی به خودپالایی آب خلیج کمک می‌کند.»

از جمله راهکارهای کوتاه‌مدت برای رفع این وضعیت را هم راضیه لک رئیس پژوهشکده سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور ارائه داده است. به گفته او، اجرای طرح‌های ممانعت از ورود رسوب رودخانه‌های قره‌سو و گرگان‌رود قبل از رسیدن به دریای خزر و همچنین احداث موانعی در دریا عمود بر ساحل شبه‌جزیره میانکاله برای کاهش رسوب واردشده به انتهای شبه‌جزیره میانکاله و در نتیجه کاهش رسوب واردشده به خلیج می‌تواند در کوتاه‌مدت موثر باشد و می‌توان این کار را از طریق نصب تله‌گیر رسوب در دهانه اصلی ورود آب به خلیج گرگان انجام داد.

مشکل خلیج گرگان در خشکی است نه دریا

این راهکارها در حالی بیان می‌شود که بسیاری از کارشناسان معتقدند مشکل اصلی تالاب میانکاله نه در دریا بلکه غالباً در خشکی و حوضه آبخیز تالاب است و لایروبی تنگه‌های حدفاصل خلیج گرگان و دریا مشکلات عدیده تالاب را حل نخواهد کرد و حتی موجب تشدید مشکلات موجود خواهد شد. به همین دلیل هم از جمله دیگر مواردی که در خردادماه امسال در سومین جلسه کارگروه تخصصی «احیای تالاب میانکاله و خلیج گرگان» مورد بررسی قرار گرفت، موضوع «جلوگیری از تصرف و تغییر کاربری غیرقانونی اراضی تالاب» بود.

به این ترتیب مقرر شد تا وزارت جهاد کشاورزی با همکاری سازمان ثبت اسناد و املاک کشور حدود و ثغور املاک اشخاصی را که سند معتبر در محدوده دارند در طول چهار ماه پس از مصوبه ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور مشخص و پیاده‌سازی کند و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری هم نسبت به تحدید حدود و تدقیق و تثبیت مرز منابع ملی از مستثنیات اشخاص در محدوده میانکاله و خلیج گرگان طی 6 ماه پس از مصوبه ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور اقدام کند.

احیای خلیج گرگان و میانکاله که در سال جاری به عملیاتی‌ شدن نزدیک شده است نیازمند همراهی ارگان‌های مختلف و نیروهای مردمی است. در این طرح ملی از سوی دیگر امیدواری‌هایی برای به ثمر رسیدن نتایج تحقیقات و تعیین طرح دقیق و درست برای عملیاتی ‌شدن وجود دارد تا هرچه زودتر از میان طرح‌های بیان‌شده سازمان محیط‌زیست بتواند به نتیجه برسد و کار انجام پذیرد.