روزگار هنری «منیر»؛ از طراحی فرش در کارگاه پدر تا نمایش آثار در موزه گوگنهایم

اعتمادآنلاین| ‌ در کودکی بیش از هر چیزی به سقف اتاق و گلها و زیبایی‌های آن خیره می‌شد. شاید در همان زمان بود که منیر فرمانفرماییان از هنر سنتی ایران الهام گرفت و جرقه‌های نقاشی در ذهنش زده شد. او در سال 1301 در قزوین به دنیا آمد. پدرش نماینده مجلس بود و منیر، در 8 سالگی با خانواده‌اش به تهران آمد.

بارقه‌های هنر سنتی در کارگاه قالیبافی پدر

علاقه پدر به طراحی فرش نیز در گرایش منیر به هنر نقاشی بی‌تاثیر نبود. سرگرمی پدر طراحی فرش و اداره یک کارگاه قالیبافی بود. منیر از بچگی به نقاشی گل‌ها علاقمند بود.

او پس از پایان دوره تحصیلات خود، در دانشکده هنرهای زیبای تهران مشغول به تحصیل شد. در همان زمان، توسط یک مورخ هنر و باستان‌شناس آمریکایی با فرم‌های ساده اشیای باستانی آشنا شد.

منیر در مسیر تحصیل خود، به پاریس رفت و خواست با هنرهای آوانگارد در اوایل قرن بیستم آشنا شود. در همان سال‌ها، ازدواج با منوچهر یکتایی، نقاش و شاعر، تاثیر قابل‌توجهی در سبک نقاشی‌های او ایجاد کرد.

در دوران جنگ جهانی دوم (1324) او با یک قایق سفر خود را به نیویورک آغاز کرد و 3 سال، در مدرسه طراحی پارسونز در رشته تصویرسازی مُد و دانشگاه کرنل، تحصیل کرد.

همکاری فرمانفرماییان با غول‌های هنر جهان

به گزارش اعتمادآنلاین ، منیر فرمانفرماییان در اواسط دهه 1330 به‌عنوان تصویرگر مُد برای نشریاتی چون تاون، کانتری، و گلامور طرح لباس می‌کشید و به‌عنوان گرافیست تجاری و طراح مُد برای فروشگاه‌های بزرگ کار می‌کرد. در همین زمان بود که اندی وارهول را ملاقات کرد. این دوستی ادامه یافت و بعدها، وارهول یکی از تابلوهای سیلک اسکرین مجموعه مرلین مونرو را به منیر هدیه کرد.

زمان زندگی‌ در شهر نیویورک، منیر با «لری ریورز» و «فرنک استلا» هم‌دوره و هم‌کار بود، و با «ویلیام دکونیگ» و «جکسون پولاک»‌ رفت‌وآمد داشت و در طراحی و تزئین ویترین‌های فروشگاه‌های عظیم «بان‌ویت تلر» نبش خیابان پنجم و 57 با «اندی وارهول» همکاری داشت.

این آشنایی و همکاری‌ها در کارها سبب انتقال و تبادل اطلاعات شد.

او در مقطع حساسی که با خلق «آبستره اکسپرسیونیستی» و «پاپ آرت»، مرکز ثقل هنر معاصر از پاریس به نیویورک منتقل شد، در کنار هنرمندان جوانی بود که بعدها به غول‌های هنر جهان تبدیل شدند.

دومین ازدواج منیر با ابوالبشر فرمانفرماییان، دانشجوی حقوق دانشگاه کلمبیا، باعث شد که نام هنری منیر شاهرودی، به منیر فرمانفرماییان تغییر کند.

گنجینه هنر مردمی در دستان منیر

در سال 1336 فرمانفرماییان به ایران بازگشت و آثار هنری ایرانی را گردآوری کرد. او سفرهای متعددی به مناطق مختلف ایران کرد و در همین سفرها با فرهنگ و هنر بومی و سنتی ایران آشنا شد.

مهم‌ترین نتیجه این سفرها برای فرمانفرماییان، گردآوری بیش از 60 اثر و نقاشی قهوه خانه‌ای، هزاران آینه‌کاری و جواهرات نقره‌کاری شده، درب، پنجره و پانل‌های دیواری بود.

او در سال 1337 در نخستین بی‌ینال تهران با یک نقاشی انتزاعی حضور یافت و توانست مدال طلای این جشنواره را از آن خود کند.

او در سال 1341 نیز نخستین نمایشگاه انفرادی خود را در دانشکده هنرهای زیبای تهران برپا کرد. در همان سال، نمایشگاه انفرادی دیگری در شرکت ملی نفت ایران در آبادان برگزار کرد.

در سال 1343 نیز، در چهارمین بی‌ینال تهران با یک نقاشی‌ انتزاعی شرکت کرد و در همان سال،‌ با آن نقاشی به بی‌ینال ونیز رفت.

سال 1345، در نمایشگاه پاله دو کنگره در مونت کارلو، موناکو شرکت کرد و نمایشگاهی به همراه پرویز تناولی در انجمن فرهنگی ایران و ایتالیا برپا کرد. در همان سال نیز،‌ در پنجمین بی‌ینال تهران یکی از نقاشی‌های پشت‌ شیشه‌ای او به نمایش درآمد.

راوی هندسه در هنر مدرن

کم‌کم در پایان دهه 40، منیر به سبک ویژه خود رسید که ترکیبی از تکنیک قدیمی نقاشی پشت شیشه، آینه‌کاری، خاتم‌کاری و هندسه اسلامی و طراحی معمارانه بود.

این گرایش به هندسه و طراحی معماری،‌ او را به هندسه‌گراترین هنرمند معاصر تبدیل کرد که مجموعه آثارش در بیش از نیم قرن، پیوسته میان اشکال منظم و ریتمیک هنرهای سنتی و رویکردهای انتزاعی مدرنیستی سیر کرده بود.

او هنگامی که به عنوان هنرمند از آثارش صحبت می‌کند بیش از هرچیز به پیچیدگی‌های هندسی در کارش اشاره می‌کند: «هندسه مرا به زادگاهم برگرداند، به مربع، مثلث و دایره، به مشاهدات کودکی من از تجربه حضور در میان زیبایی برآمده از این مرز و بوم. همه چیز برایم معنای تازه‌ای یافت؛ مکعب، استوانه و منشور.»

در سال 1345 در پنجمین بی‌ینال تهران، یکی از نقاشی‌های پشت شیشه‌اش به نمایش درآمد.

تا پیش از منیر کسی تکنیک قدیمی نقاشی پشت شیشه را به‌عنوان اثر هنری مستقل ارائه نکرده بود.

در این سال‌ها منیر چند اثر آینه‌کاری برای اماکن عمومی ساخت. در میان می‌توان از پانل‌هایی بزرگ برای هتل لاله (اینترکنتینانتال سابق)، دو آینه بزرگ برای فرهنگسرای نیاوران، یک پانل اتاق خواب در کاخ نیاوران، یک مجسمه برای باغ موزه فرش و آثاری برای خانه‌های خصوصی یاد کرد.

برای نخستین‌بار پس از انقلاب و در سال 1383، اثر تازه‌ای از این هنرمند در نمایشگاه باغ ایرانی به تماشا درآمد.

نمایش 40 سال زندگی هنری فرمانفرماییان در نیویورک

در سال 2015، موزه گوگنهایم در نیویورک نمایشگاه جامعی از آثار منیر شاهرودی فرمانفرمائیان برگزار کرد. این نخستین بار بود که آینه‌کاری‌ها، نقاشی‌ها و مجسمه‌های این هنرمند برجسته ایرانی در آمریکا به نمایش گذاشته می‌شد.

نمایشگاه گوگنهام نشان دهنده 40 سال زندگی‌ هنری فرمانفرماییان بود. یک قسمتی از این نمایشگاه در موزه گوگنهم در مقابل پنجره‌ای رو به سنترال پارک قرار داشت، گویی سنت و هنر امروزی ایرانی‌ با دنیای مدرن نیویورک در حال مکالمه است.

دو روز پیش از افتتاح نمایشگاه، مستند «منیر» به کارگردانی بهمن کیارستمی هم در معرفی این هنرمند به نمایش درآمد. این مستند نگاهی داشت به زندگی و کار هنرمند ایرانی، «منیر شاهرودی فرمانفرمایان»، هنرمندی که با خلق سبک نوین و پیشرو در هنر طراحی نقوش با استفاده از آینه کاری، برای نخستین‌بار در سال 1349 مورد توجه قرار گرفت.

آثاری که از شاهرودی فرمانفرماییان در گوگهنایم به نمایش درآمد، پیش از آن در «موزه هنرهای معاصر سررالوز» در پرتغال عرضه شده بود. در کنار آینه‌کاری‌ها و نقاشی‌های او روی کاغذ و بوم، دو لنگه در شیشه‌ای بزرگ هم که این هنرمند در سال‌های دهه 1980 برای خانه‌ای در نیویورک ساخته، به نمایش گذاشته شد. این نمایشگاه گستره آثار منیر شاهرودی فرمانفرمائیان در فاصله بین سال‌های 1974 تا 2014 را در برمی‌گرفت.

در آذر 96 نیز، موزه منیر فرمانفرماییان، در ایران افتتاح شد. بر این اساس او اولین زن هنرمندی بود که در کشور صاحب موزه اختصاصی شد. آن‌طور که در خبرها آمد دانشگاه تهران، تالار عظیمی در مجموعه موزه نگارستان را به نمایش دائمی 51 اثر برجسته از بانوی 95 ساله اختصاص داد که با شرکت هنرمندان سالخورده کشور، دوستداران جوان هنر و چند تن از مقامات فرهنگی نظام جمهوری اسلامی، رسما افتتاح شد.

موسسه چاپ و نشر نظر نیز کتابی از آینه‌کاری‌های منیر فرمانفرمائیان با عنوان Mosaics of Mirrors منتشر کرده است.

این کتاب را رز عیسی (منتقد و کارشناس سینما و هنرهای تجسمی) تألیف کرده و با مقدمه فرانک استلا (نقاش امریکایی و از شخصیت‌های برجسته نسل دوم انتزاع گران امریکایی)، همراه با یادداشت‌هایی از النور سیمز و دونا استین به زبان انگلیسی و به صورت مصور منتشر شده است.

حراجی تهران در دی‌ماه سال گذشته، آخرین فرصتی بود که آثار این هنرمند در زمان حیات او دیده شود. در آخرین حراج تهران، اثر منیر فرمانفرماییان، با 4 میلیارد تومان قیمت‌گذاری، توانست رکورددار حراج تهران شود.

منیر شاهرودی فرمانفرمائیان ، هنرمند نقاش و از پیشگامان هنر مدرن ایران شنبه (31 فرودین ماه) به دلیل کهولت سن در منزل شخصی خود درگذشت.

پیکر این هنرمند ، ظهر اول اردیبهشت ماه در قزوین و قطعه هنرمندان آرامگاه این شهر به خاک سپرده شد.

منیر زبان هنریای خلق کرد که برگرفته از صنایع دستی ایرانی و اساتید بزرگ هنر مدرن آمریکایی مانند «بارنت نیومن» و «فرانک استلا» است. او با بهره‌گیری از هنر رو به فراموشی آینه‌کاری، تلفیقی یگانه و مختص به خود از سنت و مدرنیسم به‌دست داد و با نشاندن عناصر برخاسته از سنت در چارچوبی مدرن، آثاری آفرید که فرم‌ها و زبان و بیان تصویری متفاوتی را به هنر معاصر پیشنهاد کرد.