زمینه‌سازی حقوقی و سیاسی یکی از لوازم اقدام از طریق سازوکارهای حقوق بین‌الملل است

کوروش احمدی، تحلیلگر سیاست خارجی طی یادداشتی برای روزنامه اعتماد نوشت: به‌رغم گذشت دو سال از سرنگونی پرواز پی‌اس752، رنج خانواده‌های جانباختگان این فاجعه و حس همدردی همه ایرانیان با این خانواده‌ها همچنان تازه است. این رنج و این حس همدردی تنها از طریق پرداختن جدی و شفاف به پرونده و تعیین تکلیف نهایی آن می‌تواند تسکین یابد و مرور زمان نمی‌توان راه‌حل باشد.

اعلام اخیر «گروه هماهنگی» مرکب از کانادا، اوکراین، انگلیس و سوئد که شهروندانی را در این فاجعه از دست داده‌اند، مبنی بر پیگیری موضوع از طریق سازوکارهای حقوق بین‌الملل تحول جدیدی در این پرونده است. در این یادداشت با حداکثر اختصار ممکن به این موضوع پرداخته شده است. 

سابقه تلاش برای دادن ابعاد حقوقی بین‌المللی به این مساله به حدود یک‌سال بعد از سقوط پرواز پی‌اس 752 برمی‌گردد. در آن زمان، گروه هماهنگی یک کمیته فرعی حقوقی ایجاد و هدف آن را «پاسخگو کردن ایران به خاطر نقض حقوق بین‌المللی» اعلام کرد.

در 2 جولای 2020 کشورهای اوکراین، کانادا، انگلیس، سوئد و افغانستان یادداشت تفاهمی در مورد مذاکره با ایران با هدف دریافت «غرامت کامل» و هماهنگی برای این منظور امضا کردند. این کمیته فرعی همچنین اقدام به تدوین چارچوبی برای مواضع واحد حقوقی در مذاکره با ایران کرد. در 30 جولای، نخستین و تنها ملاقات بین ایران و گروه هماهنگی برگزار شد.

در این ملاقات گروه هماهنگی خواسته انجام «تحقیقات کامل، شفاف و مستقل مطابق استانداردهای بین‌المللی» را نیز مطرح کرد که بر پیچیدگی کار افزود. در 3 ژوئن 2021، اوکراین به عنوان سخنگوی گروه هماهنگی یک یادداشتی حاوی دعاوی مدنظر (notice of claims) به ایران ارایه کرد که مطابق آن «غرامت کامل» در 7 حوزه (معذرت‌خواهی علنی، ارایه شرح کامل واقعه، بازپس دادن اقلام متعلق به جانباختگان، تضمین عدم تکرار  دادن اطمینان در مورد رفع نواقص سیستم دفاع هوایی ایران، شفافیت در دادرسی جنایی و پرداخت خسارت) مدنظر است. همچنین ادعا شد که ارایه این یادداشت به معنی اعلام آمادگی برای مذاکره است. 

در پی سکوت ایران در برابر اقدامات گروه هماهنگی، گروه مذکور در اواخر سپتامبر طی نامه دیگری مجددا قضیه «غرامت کامل» و جزییات آن را یادآوری و خواستار مذاکره تا قبل از خاتمه سال 2021 شد و برای این منظور 22 و 23 نوامبر را پیشنهاد کرد. گروه مدعی است که بعد از ارسال نامه‌ای دیگر جهت یادآوری در 12 نوامبر، ایران در 17 نوامبر اطلاع داده که حاضر به مذاکره با گروه نیست. ا

ین پاسخ ایران منجر به صدور یک بیانیه توسط گروه و ابراز تاسف در این مورد شد. گروه همچنین در پاسخ رسمی به نامه 17 نوامبر ایران، تاریخ 17 ژانویه را برای ملاقات پیشنهاد کرد و خواستار آن شد که ایران تا 5 ژانویه 2022 پاسخ دهد. ایران در 27 دسامبر پاسخ داد که دلیلی برای مذاکره با گروه هماهنگی نمی‌بیند. نهایتا گروه همکاری مدعی شد که به این نتیجه رسیده که پیگیری این تلاش‌ها بیهوده است و از این پس بر اقدامات لازم برای حل مساله مطابق حقوق بین‌الملل متمرکز خواهد شد. در حالی که طرف مقابل مدعی است که «غرامت کامل» حق «کشورهای آسیب‌دیده» است و موضوع باید به صورت جمعی مورد مذاکره قرار گیرد تا حقوق همه جانباختگان به صورت منصفانه و برابر تامین شود، مقامات ذی‌ربط ایران تاکنون توضیحی علنی در رابطه با مبانی حقوقی مدنظر خود نداده‌اند.

 در مورد اینکه پرداختن به مساله از طریق حقوق بین‌الملل به چه معنی می‌تواند باشد، می‌توان از طریق مرور یک سابقه، این موضوع را توضیح داد: یکی از مواردی که ما ایرانیان به خوبی با آن آشنا هستیم، اقدام جنایتکارانه امریکا در شلیک دو موشک به پرواز ایران‌ایر و جان باختن اسفبار 290 ایرانی بی‌گناه در این واقعه در تیر 1367 است.

در این مورد ایران دست به سه اقدام زد. نخست، ظرف دو هفته بعد از واقعه، از امریکا به شورای امنیت شکایت برد. امید این بود که در شورای امنیت سیری مشابه سیری که بعد از سرنگونی یک هواپیمایی مسافربری کره‌ای در 1983 توسط شوروی طی شده بود، تکرار شود. با این امید، ایران پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای محکومیت امریکا ارایه کرد و انتظار داشت که رای کافی برای تصویب آن حاصل و امریکا ناچار به وتوی آن شود و از این طریق متحمل خسارتی سیاسی و حیثیتی گردد. شورا در 20 جولای 1988، برای رسیدگی به شکایت ایران تشکیل جلسه داد. اما با توجه به ترکیب شورا در آن تاریخ و مغلطه‌های امریکا، اعضای شورای از کار روی متن مورد نظر ایران خودداری کردند و متنی که توسط رییس (برزیل) تهیه و در آن به ابراز «تاسف عمیق» و چند نکته فرعی دیگر بسنده شده بود، با رای هر 15 عضو شورا تصویب شد (قطعنامه 616). 

مخاطب درخواست دوم ایران شورای سازمان هوانوردی بین‌المللی (ایکائو) بود که طی آن انجام تحقیقات در مورد سرنگونی هواپیمایی ایرانی خواسته شده بود. شورای ایکائو در 14 جولای ضمن تشکیل یک «کمیته حقیقت‌‌یاب برای رسیدگی به کلیه واقعیات و ابعاد فنی زنجیره وقایع منجر به نابودی هواپیمای ایرانی» و «استقبال از اعلام آمادگی کامل امریکا برای همکاری با این کمیته»، روندی را شروع کرد که متاسفانه خروجی آن چندان به سود ایران نبود.

کمیته مذکور در تحقیقات خود به برخوردهای نظامی در خلیج فارس طی یکی، دو سال قبل از واقعه و نیز برخوردهای نظامی روز واقعه نیز پرداخت و مدعی شد که دسترسی کامل به سوابق امر در ناو وینسنس و مراکز فرماندهی و کنترل امریکا در این رابطه را داشته است. متاسفانه با تکمیل تحقیقات، شورای ایکائو با صدور قطعنامه‌ای در 17 مارس 1989 از «... سانحه تراژیک که در نتیجه یک سلسله وقایع و اشتباهات در شناسایی هواپیما که به نابودی تصادفی پرواز ایران ایر منجر شد» سخن گفت. 

سومین اقدام ایران بعد از روشن شدن نتیجه تحقیقات ایکائو، شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری در 17 مه‌1989 بود. مستند ایران در ارتباط با صلاحیت دیوان در این رابطه، ماده 84 کنوانسیون شیکاگو و ماده 14 کنوانسیون مونترال و نیز عهدنامه مودت بین ایران و امریکا بود که متاسفانه از این اقدام نیز نتیجه دلخواه حاصل نشد. عضویت همه کشورها در کنوانسیون شیکاگو، کار رجوع به دیوان را مطابق ماده 84 این کنوانسیون آسان کرده ‌بود.

سیری که پرونده پرواز نافرجام ایران‌ایر طی کرد، می‌تواند نشان‌دهنده سیری باشد که ممکن است کانادا و شرکا در ارتباط با پرواز پی‌اس752 مدنظر داشته باشند. با این حال از آنجا که زمینه‌سازی حقوقی و سیاسی یکی از لوازم هر اقدامی از طریق سازوکارهای حقوق بین‌الملل است، یکی از ایراداتی که در جریان پیگیری شکایت ایران در ارتباط با پرواز ایران‌ایر از سوی طرف‌های مقابل گرفته می‌شد، این بود که ایران سریع و بدون طی مقدمات و تشریفات لازم، از جمله تلاش برای نیل به توافق با طرف مقابل از طریق مذاکره و حکمیت و... (مطابق ماده 84 کنوانسیون شیکاگو) به شورای امنیت و شورای ایکائو و دیوان مراجعه کرده بود. اکنون با توجه به زمینه‌سازی حقوقی طرف‌های مقابل در قضیه پرواز پی‌اس752 طی دو سال اخیر، سوال این است که آیا ایران نیز زمینه‌سازی‌های حقوقی و سیاسی لازم را برای دفاع از خود انجام داده است یا خیر.