زنان افغان زیرچادر اصلاحات

اعتمادآنلاین| ابتدای قرن بیستم میلادی برابر با چهاردهم قمری در برخی از کشورهای اسلامی، در واکنش به عقب‌ماندگی آن نواحی مجموعه اصلاحاتی آغاز شد که نوسازی شاه امان‌الله‌ خان (1960- 1892میلادی) در افغانستان از نافرجام‌ترین آنها بود. امان‌الله‌ خان پس‌ از آغاز سلطنت در 28 فوریه 1919 تا برکناری از قدرت در 14ژانویه 1929 به اجرای برخی اصلاحات در زمینه‌های گوناگونِ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مصمم شد که از آن میان نگرشی نو به موقعیت زنان در جامعه بسیار درخور توجه است.

هرچند، بیشتر برنامه‌های این حوزه پرفایده بود، اما برخی از اقدامات دولت که با باورهای دینی و محلی مردم مغایرت داشت، موجب شد مخالفان همه‌ دستاوردهای مثبت او را ناچیز جلوه داده و درنهایت با سودجستن از همین امر، شاه را به رهاکردنِ سلطنت مجبور کنند. در جستار کنونی این بخش از اصلاحات شاه امان‌الله‌ خان خواهد آمد که اغلب آنها در تاریخ افغانستان بی‌سابقه بود.

توجه ویژه به آموزش‌ نو و ترویج سوادآموزی که بسیاری از افراد جامعه، بخصوص زنان از حق آن محروم بودند در درجه‌ نخست اهمیت قرار داشت. براین‌ اساس، نخستین مدرسه‌ دخترانه به سرپرستی همسر شاه یعنی ملکه ثریا (1899-1968) در 1920 به نام «مستورات» در کابل تأسیس و سال بعد، دومین مدرسه‌ ویژه‌ دختران به اسم «عصمت» به‌ اهتمام و هزینه‌ شخصی ملکه و مادرش افتتاح شد. مکتبی نیز موسوم به «تدبیر منزل» مخصوص زنانِ کابلی بنیانگذاری شد.

همچنین کتابی درسی با عنوان «امان‌النسوان» به دروس مدارس اضافه شد که نشان‌ دادن تاریخی درخشان از زندگی زنان اصلی‌ترین هدف از نگارش آن بود. دولت از سال 1923 با برنامه‌ای منظم و تبلیغات گسترده در سراسر افغانستان، کوشید حمایت عموم مردم را به تحصیلِ زنان جلب کند و این در حالی‌ بود که گروهی از علما احداث مدرسه‌های دخترانه را بدعت می‌دانستند. در پی آن تلاش‌ها، درسال 1928 شمار دانش‌آموزان دختر به هشت صد نفر رسید و در همین سال طبق قانون، تحصیل دختران در دوره‌ ابتدایی اجباری شد.

پیش‌تر بر اساس ماده‌ 68 نخستین قانون اساسی افغانستان، مصوب 1924 تحصیل در دوره‌ ابتدایی برای پسران الزامی شده بود. بجز اجباری‌ شدن تحصیل، سال 1928 به‌علت اعزام عده‌ای از دختران کابلی به ترکیه سال مهمی است. در این سال کمتر از بیست نفر از دانشجویان دختر پس از برپایی مراسمی دولتی که در آن بدون حجاب معمول زنان در افغانستان حاضر شده بودند، به‌منظور تحصیل در رشته‌ پرستاری راهی آن کشور شدند.

در 1921 و دومین سال سلطنت امان‌الله‌ خان، نخستین نشریه‌ مخصوص زنان به مدیریت «اسما رسمیه» مادر ملکه ثریا و سردبیری «روح‌افزا طرزی» به‌ نام «ارشادالنسوان» منتشر شد. این نشریه به‌صورت هفته‌نامه بود و ازآنجا که بیشتر افغان‌ها با انتشار مطبوعات خاص زنان یا فعالیت زنان در این حوزه مخالف بودند، آن‌ دو نفر، هفته‌نامه را نه با اسم کامل خود بلکه به‌ترتیب با عناوینِ مستعار «آ - ر» و «ر - آ» چاپ می‌کردند. پیش‌ازاین، روزنامه‌ «سراج‌الاخبار» تنها نشریه‌ای بود که در باب حقوق اجتماعی و سیاسی زنان نگاشته‌هایی داشت.

این روزنامه در سال 1911به ‌مدیریت«محمود طرزی» از روشنفکران افغان و همسر اسما رسمیه چاپ می‌شد. «زنان نامدار جهان» ازجمله ستون‌های آن بود که به‌علت مخالفت‌های بسیار در پایان سال سوم حذف شد. به‌گمان برخی مخالفان «چون افغان یک طایفه جلیله و شجیع همت‌اند هرگاه به‌جای بحث از نامور زنان در تعریف توپ و تفنگ، اسلحه و‌آلات جنگ افزوده می‌شد، بهتر بود.» قوانینی که به‌ فرمان امان‌الله‌ خان در حوزه‌ خانواده و ازدواج تصویب شد، بیش‌ازپیش نگرانی گروه مخالف را به‌همراه داشت؛ زیرا ازنظر آنها این دستورالعمل‌ها چیزی جز دشمنی با دین مقدس اسلام نبود. نخستین قانون نکاح که بیش‌تر در باب هزینه‌های گزاف عروسی و ازدواج کودکان بود، در سال 1920 تصویب و تا سقوط شاه بارها در آن تجدیدنظر شد. سال 1923 قانون اخیر با 24 ماده جدید تکمیل شد که منع نکاح دختران نابالغ، مشروط‌ شدن تعدد زوجات و ثبت رسمی ازدواج از مهم‌ترین مفاد آن بود.

امان‌الله‌ خان که از ابتدای کار برخلاف پدران خود حرمسرایی نداشت و تنها یک همسر اختیار کرده و مشوق تک‌همسری در دربار بود، سال 1928 تعدد زوجات را برای مأموران دولت نیز غیرقانونی اعلام کرد. به‌علاوه، در همان سال فرمانی صادر کرد که مطابق آن سن ازدواج برای دختران به هجده سال و برای پسران به بیست‌ودو سال محدود شد.

در دگرگونی نگاه افغان‌ها به جایگاهِ زن در جامعه، زنانِ خاندان سلطنتی، بویژه ملکه ثریا با فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خود نقش مهمی برعهده داشتند؛ گویی شاه امیدوار بود هر بُعدی از زندگی آنها از افکار و رفتار تا نوع حجابشان الگوی تازه‌ای شود برای دیگر مردم افغانستان و خاصه زنان. همراهی ملکه با شاه در مجموعه سفرهایی چندماهه از دسامبر 1927 تا ژوئیه‌ 1928 مهم‌ترین اقدام نمادینی بود که در باب نقش زنان ازسوی دربار برنامه‌ریزی شد. معرفی افغانستان به جهان و جلبِ کمک‌های خارجی به‌منظور اجرای طرح نوسازی، دو هدف اساسی از این سفرها بود که طی آن از کشورهای ایران، مصر، ترکیه، هند، شوروی، فرانسه، بریتانیا، آلمان، ایتالیا، لهستان و بلژیک دیدار شد.

ملکه و دیگر زنانِ همراه او نه با بُرقَعِ رایج در افغانستان بلکه با لباس‌های معمول در غرب، امان‌الله‌ خان را در ملاقات‌ رسمی همراهی کردند، البته در دو سفرِ ایران و مصر، ملکه ثریا به خواست «رضاشاه» و «ملک احمد فؤاد» از نوعی روبند استفاده کرد. نحو‌ه‌ پوشش ملکه در دیدارهای سیاسی خارج از کشور، مردم افغانستان و به‌طور خاص گروه‌های مذهبی را بسیار متأثر کرده بود. اطلاع از تذکر دو کشور اسلامی ایران و مصر به ملکه افغانستان، آنها را بیش‌ازپیش خشمگین کرد. باوجود این، ملکه پس از بازگشت، بدونِ اعتنا به واکنش‌ها، بر فعالیت‌های خود افزود که بخش عمده‌ آن‌ در موضوع حجاب بود. در برنامه‌ ترقی و توسعه‌ افغانستان که پس از مسافرت اخیر بیشتر به غربی‌سازی و البته ظواهر آن متمایل شده بود، تغییر شکل پوشش زنان جایگاه مهمی داشت؛ ظاهراً استفاده از لباس‌های غربی، کوتاه‌ترین و آسان‌ترین راه ممکن بود که می‌توانست افغانستان را به کشورهای پیشرفته همانند کند. ملکه ثریا بعد از سفر، با خبرنگاران خارجی بارها در موضوع دفاع از حقوق زنان گفت‌وگو کرد و در مطبوعات داخلی مقالاتی‌ نوشت که مهم‌ترین آنها یادداشتی در روزنامه‌ «امان افغان» در سال 1928 بود.

او در این جستار بر اهمیت آموزش‌وپرورشِ زنان و نقش آنها در توسعه جامعه تأکید کرد و کوشید با ذکر دلایلی زنان را به مشارکت در عرصه‌های گوناگون و کنارگذاشتن روبند تشویق کند. به‌نظر ملکه پوشش رایج در افغانستان نه آن حجابی است که اسلام از زنان خواسته بلکه شکلی افراطی است که متأثر از باورهای بومی و اشتباهِ برخی مبلغان مذهبی در بین مردم معمول شده است.

شاه نیز در سالگرد جشن استقلال افغانستان در اوت 1928 با دفاع از کنارگذاشتن حجاب متداول در این کشور، به زنان حاضر در جلسه گفت از شوهران خود نترسید، من از شما حمایت می‌کنم و اگر نیاز شد اسلحه در اختیارتان می‌گذارم! ملکه ثریا و زنانی دیگر از خانواده‌ سلطنتی نیز نه با چادر مرسوم در بین افغان‌ها بلکه با لباس‌های اروپایی در آن مراسم دولتی ظاهر شدند. همچنین به‌ فرمان شاه قرار شد اساسنامه‌ای با موضوع حقوق و وظایف اجتماعی زنان تدوین شود.

«انجمن حمایت نسوان» هم با نظارت ملکه ازسوی دو خواهر امان‌الله‌ خان، یعنی «شاه‌ دخت کبرا»و «شاه‌ دخت هاجره» تشکیل شد. مهم‌ترین هدف از تأسیس این انجمن، تقویت اعتمادبه‌نفس زنان و فراهم‌آوردن موقعیتی بود که آنان نیز در سیاست نقشی فعال داشته باشند. پس‌ازاین میهمانی، در مراکز مهم کابل اطلاعیه‌هایی با این مضمون نصب شد که در این مکان زنان بُرقع‌پوش، حق آمدوشد ندارند! مخالفان اصلاحات امان‌الله‌ خان که مخصوصاً از دگرگونی قوانین ویژه زنان ناراضی بودند پس از تصمیمات جدید، چنان بر فعالیت‌های ضد دولتی خود افزودند که شاه حاضر شد به‌منظور آرام‌کردن کشور، به‌ تقاضای آنها جهت لغو امتیازات زنان پاسخ مثبت دهد.

در سال1928 او در لویه‌ جرگه پغمان که نشستی با حضور شخصیت‌های قومی و مذهبی بود، مفاد جدیدی در خصوص زنان تصویب کرد. بر اساس این قوانین نوسوادآموزی به زنان ممنوع شد، ازدواج دختربچه‌ها ممانعتی نداشت و ازدواج مرد با چهار زن منوط به هیچ شرطی نبود.

گروه مخالف به این امر اکتفا نکرد و با تحریک احساسات دینی مردم، قیامی مسلحانه ترتیب داد که درنتیجه‌ آن شاه امان‌الله‌خان که با فتوای علما تکفیر شده بود پس از یک‌دهه سلطنت در 14ژانویه 1929 از این مقام کناره گرفت.

منبع: روزنامه ایران