نگاهی به درون سازمان مرموز سانسور در روسیه

در نیمه اول اکتبر ۲۰۲۲، کارمندان یک سازمان دولتیِ مرموز در روسیه که در یک مرکز تجاری کوچک در شمال شرقی مسکو مستقر بود، در مورد گزارش‌های هواشناسی دچار نگرانی شدند. البته نه گزارش آب و هوای مسکو، بلکه آب و هوای چهار منطقه از اوکراین که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، چند هفته پیشتر، آنها را بخشی از خاک روسیه اعلام کرده بود.

به گزارش رادیو اروپای آزاد، کارمندان این سازمان دولتی، متخصصان فناوری اطلاعات و تحلیل‌گرانی بودند که برای یک نهاد نسبتاً ناشناخته به نام «مرکز فرکانس رادیویی اصلی» کار می‌کردند. این مرکز، زیرمجموعه روس‌کومنادزور (Roskomnadzor) است، یعنی همان سازمان فدرالی که مسئولیت پایش اینترنت روسیه برعهده آن نهاده شده است.

نیمه اول اکتبر ۲۰۲۲ بود و پرسنل «مرکز فرکانس رادیویی اصلی» (معروف به GRFC، جی‌آراِف‌سی)، وب‌سایت‌های روسی، صفحات رسانه‌های اجتماعی، اتاق‌های گفت‌وگو، کانال‌های تلگرام و موارد دیگر را زیر نظر داشتند و مسائل بالقوه مشکل‌ساز را دنبال می‌کردند. مسائلی چون تظاهرات مخالفان، تظاهرات ضد جنگ، «توهین» به رئیس‌جمهور کشور.

در آن روزها البته نگرانی اصلی این افراد این بود که مبادا در ۱۵ وب‌سایت بزرگ روسی که پیش‌بینی وضعیت آب و هوا در آنها نشان داده می‌شود، آن بخش از خاک اوکراین که روسیه آن را منضم به خاک خود اعلام کرده همچنان به عنوان بخشی از اوکراین نشان داده شود.

پرسنل این مرکز، فهرستی از وب‌سایت‌ها و اطلاعات تماس آن سایت‌ها را تهیه کردند و تا روز ششم نوامبر، ۱۰ سایت از این ۱۵ سایت، برچسب‌گذاری مناطق شرق اوکراین را تغییر دادند تا بتوانند آنها جزو خاک روسیه نشان دهند. از زمان تهاجم روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، کرملین تلاش‌های گسترده و طولانی‌مدتی برای سانسور اخبار و اطلاعات منتشرشده در منابع آنلاین روسیه انجام داده است. چند روز پس از آغاز تهاجم، پوتین قانونی را امضا کرد که انتشار عمدی هر چیزی را که دولت آن را «اطلاعات نادرست درباره عملیات ویژه [جنگ] یا ارتش روسیه» قلمداد کند، جرم می‌شمارد.

در نتیجه، از زمان این تهاجم، بیش از ۱۱ هزار و ۸۰۰ خبر، پست و سایر مطالب آنلاین مربوط به «گزارش‌های تلفات گسترده جانی و خسارات مالی ارتش روسیه، تسلیم دسته‌جمعی، حملات نظامیان روس به تأسیسات و زیرساخت‌های غیرنظامی، و کشتار غیرنظامیان» از موتورهای جستجوی اصلی روسیه، یعنی یاندکس (Yandex) و میل‌دات‌آریو (Mail.ru) حذف شده است. روس‌کومنادزور، سازمان فدرال پایش اینترنت روسیه، هم در این مدت پایگاه‌های اینترنتی دست‌کم ۹۵ نهاد رسانه‌ای روسی‌زبان را مسدود کرده است.

رکن اصلی این تلاش «مرکز فرکانس رادیویی اصلی» (جی‌آراف‌سی) است که بیش از یک سال قبل از تهاجم، یک سامانه پیام‌رسانی داخلی به نام «دفتر تعاملی عملیاتی» را راه‌اندازی کرد. این سامانه پایشی، این مرکز را با سازمان‌های اصلی امنیتی و اجرایی روسیه، یعنی دادستانی کل، سازمان امنیت فدرال، اداره حفاظتی فدرال، گارد ملی و وزارت کشور، مرتبط می‌کند.

یک تحقیق جدید توسط واحد تحقیقاتی روسیه در رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی، که همچنین به عنوان سیستما (Systema) شناخته می‌شود، روش دقیق نظارتی جی‌آراف‌سی و سانسورهای اینترنتی روسیه بر ارتباطات الکترونیکی را نمایان می‌کند.

این تحقیق نشان می‌دهد که چگونه نهادهای دولتی آنچه را که روس‌ها می‌خوانند یا تماشا می‌کنند محدود و مشخص می‌کنند. این تحقیقات بر اساس حجم عظیمی از مکاتبات داخلی (بیش از ۲ ترابایت داده) انجام شده که در نوامبر ۲۰۲۲ توسط گروهی که خود را یک سازمان هکری بلاروسی به نام پارتیزان‌های سایبری (Cyberpartisans) معرفی می‌کند، به دست آمده است.

این داده‌ها با رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی و کنسرسیومی از رسانه‌ها که شامل سایت‌های خبری روسی اینسایدر (The Insider)، آی‌استوریز (iStories)، روزنامه آلمانی زوددویچه زایتونگ و دیگر رسانه‌ها است، به اشتراک گذاشته شد.

فیلیپ کولین، یک کارشناس مستقل فناوری اطلاعات که یک کانال تلگرامی به نام Escher II را اداره می‌کند، به رادیو آزادی گفت: «آنچه من را شگفت‌زده می‌کند این است که مقامات فکر می‌کنند هر چه سیستم‌های بیشتری بسازند، مجراهای اطلاع‌رسانی بیشتری را می‌توانند مسدود کنند. هر سندی که من دیده‌ام یک پرونده جنایی بالقوه علیه روس‌کومنادزور و افراد دست‌اندکار آن به حساب می‌آید. این یک نظارت واقعی بر مردم است. روس‌کومنادزور یک نهاد مدنی است. چه کسی به آن اجازه داده تا مردم با بپاید و داده‌های شخصی شهروندان را جمع‌آوری کند؟»

همان سانسور قدیم، روش‌های جدید

تلاش‌های مسکو برای سانسور شهروندان امر جدیدی نیست. در اتحاد جماهیر شوروی، حزب کمونیست یک دستگاه سانسور گسترده ایجاد کرد که کوشش داشت راه اخبار بیرون از پرده آهنین را سد کند و در دریافت برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی خارجی اختلال ایجاد کند. سیاست‌های گلاسنوست میخائیل گورباچف در دهه ۱۹۸۰ پنجره‌ای به روی اخبار و اطلاعات دنیای خارج باز کرد و فضای بیشتری را برای ارائه دیدگاه‌های متضاد در داخل کشور فراهم کرد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، فضای رسانه‌ای روسیه به فضایی پرشور و باز تبدیل شد و روزنامه‌ها، شبکه‌های رادیو و تلویزیونی (و بعداً وب‌سایت‌ها و خبرنامه‌های ایمیلی) از فرصت خوبی برای خبررسانی و بازتاب انتقادها برخوردار شدند.

پس از اینکه پوتین رسماً در سال ۲۰۰۰ ریاست جمهوری را بر عهده گرفت، یکی از اولین اقدامات قابل توجه او اِعمال کنترل بیشتر بر شبکه‌های تلویزیون ملی بود؛ شبکه‌هایی که منبع اصلی اخبار برای اکثریت قریب به اتفاق روس‌ها هستند.این اِعمال کنترل شامل ان‌تی‌وی (NTV) نیز می‌شد، شبکه‌ای که گزارش‌هایی بسیار انتقادی در مورد جنگ اول چچن در دهه ۱۹۹۰ پخش می‌کرد. در اوایل دهه ۲۰۱۰، کرملین شروع به زدن انگ‌هایی مانند «عامل خارجی» یا «سازمان نامطلوب» به سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های جامعه مدنی و بعداً رسانه‌ها کرد و برای این عناوین اتهامی، مجازات‌هایی هم درنظر گرفت. این روند به‌شدت به آزادی رسانه‌ها ضربه زد، شرکت‌های آگهی را ترساند و برخی نهادهای خبررسانی ناچار شدند کار خود را متوقف کنند. پس از آن هم دولت روسیه شبکه پیچیده‌ای را برپا کرد تا اطلاعات مختلف را از ارائه‌دهندگان اینترنت در روسیه جمع‌آوری کرده و برای ذخیره و وارسی و فیلتر به‌دست نهادهای دولتی ویژه بدهد. نام این شبکه با نام اختصاری‌اش، یعنی «سورم» (SORM) شناخته می‌شود.

«سورم» به شرکت‌های اینترنتی بزرگ، مانند گوگل و فیس‌بوک دستور داد تا برخی از سِرورهای خود را در خاک روسیه قرار دهند. «سورم» همچنین مالکیت خصوصی منابع آنلاین عمده، مانند وی‌کی (VK) که غول رسانه‌های اجتماعی روسی است، درگاه اینترنتی میل‌دات‌آریو، و همچنین بعدها یاندکس (اپلیکیشن راهیابی، مانند گوگل مپز) را محدود کرد.

جی‌آراف‌سی که در ابتدا زیر نظر روس‌کومنادزور در سال ۲۰۰۰ و برای نظارت و کنترل فرکانس‌های رادیویی تأسیس شده بود، با تشدید تلاش‌های دولت برای کنترل اینترنت، حوزه عملکرد خود را گسترده‌تر کرد. این اداره که در ماه نوامبر علناً هک‌شدن خود را تایید کرد، از پاسخ دادن به پرسش‌های مفصل رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی در مورد عملیات نظارت و سانسور خودداری کرده است.