لحظه 6 ژانویه برزیل؛‌ شورش بازندگان علیه دموکراسی

محمدحسین لطف‌الهی- دو سال و دو روز پس از حوادث ششم ژانویه در ایالات متحده، جایی که هواداران رییس‌جمهور شکست‌خورده در انتخابات ریاست‌جمهوری نوامبر 2020 ساختمان کنگره را اشغال کردند و می‌خواستند مانع از تأیید نتایج انتخابات شوند، هزاران نفر از حامیان رادیکال ژاییر بولسانارو رییس‌جمهور پیشین برزیل به ساختمان ریاست‌جمهوری، کنگره و دادگاه عالی برزیل حمله کردند تا جهان بار دیگر شاهد کودتای راست‌های افراطی علیه دموکراسی باشد.

به گزارش روزنامه اعتماد، این حمله که خطرناک‌ترین تهدید علیه دموکراسی بزرگ‌ترین کشور امریکای لاتین از زمان کودتای نظامی سال 1964 به حساب می‌آمد در شرایطی رخ داد که حدود یک هفته پیش از آن، مراسم تحلیف لولا ایناسیو داسیلوا برگزار و او به عنوان رییس‌جمهور جدید برزیل معرفی شده بود.

روزنامه واشنگتن‌پست نوشته است: «این اتفاق نشانه‌ای از گسترش طاعون راست‌افراطی در دموکراسی‌هاست. تندروهایی که با لفاظی‌های آتشین و رادیکال از پذیرش شکست خودداری می‌کنند، ادعاهایی بی‌اساس درباره تقلب مطرح می‌کنند و حاکمیت قانون را از بین می‌برند.»

خبرنگارانی که در صحنه حضور داشته‌اند، وضعیت را «ترسناک» توصیف می‌کنند. خبرنگار آسوشیتدپرس نوشته است: «بولساناروئیست‌ها ساختمان کنگره را اشغال کرده بودند. بسیاری از آنها روی زمین نشسته یا دراز کشیده بودند. پرچمی در دست آنها بود که روی آن واژه مداخله نوشته شده بود و از ارتش می‌خواست که لولا داسیلوا را برکنار کرده و بولسانارو را به قدرت بازگردانند.» به نوشته او، «اغلب آنها لباس‌های زرد و سبز به رنگ پرچم برزیل به تن داشتند و در مواجهه با افسران پلیس فریاد می‌زدند «این تازه اول ماجراست» و «خدا شما را حفظ کند و از اقدام علیه ما ملی‌گرایان باز دارد.»

تصاویر پخش‌شده در کانال تلویزیونی گلوبو تی‌وی نشان می‌دهد معترضان در سالن‌های کاخ پلانالتو و در دفتر رییس‌جمهور پرسه می‌زدند و به جمع‌آوری «غنایم» می‌پرداختند.

ویدیوهای منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی نیز از حضور گسترده هواداران بولسانارو در اطراف ساختمان کنگره، کاخ ریاست‌جمهوری و دادگاه عالی حکایت دارد در حالی که بسیاری از آنها پیراهن تیم ملی برزیل - نماد جدیدی برای راست افراطی - را پوشیده‌اند و شعار می‌دهند: «خدا، سرزمین پدری، خانواده و آزادی.»

عصر روز یکشنبه به وقت محلی، پلیس پس از ساعت درگیری موفق شد کنترل ساختمان‌های دولتی را به دست بگیرد. لولا داسیلوا، رییس‌جمهوری برزیل شخصاً به کاخ ریاست‌جمهوری رفت تا آسیب‌های وارده را بررسی کند. لولا که به‌شدت عصبانی و خشمگین به نظر می‌رسید در یک سخنرانی علیه «شورشیان» آن‌ها را «فاشیست» خطاب کرد. او گفت: «این اقدام آنها بی‌سابقه است. تمام کسانی که به ساختمان‌های دولتی حمله کردند، تعقیب و مجازات خواهند شد.»

ساعاتی بعد، بولسانارو رییس‌جمهور پیشین نیز که از هفته گذشته در شهر اورلاندو واقع در ایالت فلوریدای امریکا ساکن بوده در حالی که چند ساعت از شروع این شورش علیه نهادهای دموکراتیک برزیل می‌گذشت، اقدام شورشیان در راستای حمله به ساختمان‌های دولتی و اشغال این ساختمان‌ها را محکوم کرد.

بولسانارو در توییتی نوشت: «برپایی اعتراضات عمومی بر اساس قانون بخشی از دموکراسی است اما حمله و غارت این ساختمان‌های دولتی چنانچه امروز رخ داد و چنانچه پیش‌تر از سوی چپ‌ها در سال‌های 2013 و 2017 رخ داده بود غیرقانونی هستند.»

فلاویو دینو، وزیر دادگستری برزیل روز گذشته گفت که حمله به ساختمان‌های دولتی در ساعت 30: 2 بعد از ظهر روز یکشنبه آغاز شد و حدود 5 ساعت و نیم به طول انجامید.

هواداران بولسانارو چگونه از سد تدابیر امنیتی گذشتند؟

حمله به ساختمان‌های دولتی در شرایطی رخ داد که در اواخر هفته گذشته موجی از هواداران بولسانارو وارد برازیلیا، پایتخت برزیل شده بودند. در شبکه‌های اجتماعی برزیل نیز از دعوتنامه‌هایی حاوی وعده ارائه غذا و اتوبوس برای حمل‌ونقل رایگان صحبت می‌شد. همزمان تعدادی از معترضان به نتایج انتخابات در مقابل پادگان‌های نظامی اردو زده و از مقام‌های ارشد ارتش می‌خواستند با مداخله خود مانع از ادامه کار لولا داسیلوا شوند. در چنین شرایطی که انتظار می‌رفت تدابیر امنیتی تشدید شده باشد، پلیس شروع به کاستن از محدودیت‌ها و کاهش نیروهای مستقر در اماکن دولت کرد. بسیاری از تحلیلگران این تصمیم را تصمیم اندرسون تورس، وزیر امنیت عمومی در ناحیه فدرال برازیلیا می‌دانند که پیش‌تر وزیر دادگستری دولت بولسانارو بود. او روز یکشنبه پس از اتفاقاتی که رخ داد، شورشیان را محکوم کرد اما در فاصله کوتاهی از سوی فرماندار ایالت برکنار شد. برخی رسانه‌های برزیلی گزارش می‌دهند که او در حال حاضر در فلوریداست اما تورس تاکید دارد که پیش بولسانارو نیست.

شامگاه یکشنبه دولت لولا داسیلوا از دادگاه عالی خواستار صدور حکم بازداشت تورس و تحقیق درباره او شد. دولت همچنین از دادگاه عالی خواست تا اجازه تحقیق در خصوص سازماندهی شورشیان و فعالیت‌های آنها در شبکه‌های اجتماعی را صادر کند. روزنامه واشنگتن‌پست گزارش داد دولت برزیل از کمپانی‌های ارائه خدمات تلفن همراه نیز خواست تا داده‌های مربوط به موقعیت مکانی کاربران‌شان را که ممکن است در شناسایی شورشیان مهاجم کمک کند، حفظ کنند.

ایبانئیس روچا، فرماندار برازیلیا یکشنبه شب در توییتر نوشت که دست‌کم 400 نفر در اتفاقات مربوط به حمله به ساختمان‌های دولتی بازداشت شده‌اند.

دادگاه عالی برزیل اواخر روز یکشنبه ایبانیس روچا، فرماندار برازیلیا را به دلیل ناتوانی در جلوگیری از شورش در پایتخت به مدت ۹۰ روز از سمت خود برکنار کرد. وزیر دادگستری برزیل نیز می‌گوید 40 اتوبوس که برای انتقال شورشیان به محل‌های مورد نظر اجاره شده بود، توقیف شده است. به گفته او، از دیگر ایالت‌ها نیز نیروی کمکی برای پایتخت ارسال شده تا امنیت به برازیلیا بازگردد. فلاویو دینو گفت: «هنوز برخی افراد در اینترنت درباره ضرورت ادامه حمله صحبت می‌کنند. آن‌ها باید بدانند که موفق به نابودی دموکراسی برزیل نمی‌شوند.»

نقش بولسانارو در شورش 8 ژانویه

برای بیش از 4 سال، جدی‌ترین سؤال درباره برزیل در جهان این بود که آیا این دموکراسی جوان می‌تواند از ریاست‌جمهوری ژاییر بولسانارو جان سالم به در ببرد؟

آزمون استقامت دموکراسی برزیل سال 2018 زمانی آغاز شد که سرهنگ سابق ارتش، کسی که آشکارا از فروپاشی دیکتاتوری نظامی در برزیل ابراز تأسف می‌کرد به عنوان رییس‌جمهور برزیل انتخاب شد. او از همان روزهای آغازین در خصوص سیستم انتخاباتی برزیل ابراز تردید می‌کرد و به تهدید رقبایش می‌پرداخت. بولسانارو تهدید کرده بود که شکست او در انتخابات ممکن نیست مگر اینکه تقلبی گسترده در انتخابات صورت گیرد و تاکید کرده بود در صورت شکست او «حوادثی بسیار بدتر از حوادث ششم ژانویه در امریکا» در انتظار برزیل خواهد بود.

پسرش ادواردو، عضو مجلس نمایندگان برزیل نیز زمانی هشدار داد که «لحظه‌ای فرا می‌رسد که وضعیت کشور مانند دهه 1960 خواهد شد». دهه 1960 زمانی است که نظامی‌ها با کودتا توانستند قدرت را در اختیار بگیرند.

استر سولانو، جامعه‌شناس برزیلی و استاد دانشگاه سائوپائولو می‌نویسد: «برای سال‌ها بولسانارو و اعضای خانواده او به دیوان عالی حمله می‌کردند. در طول سال گذشته بارها او اعلام کرد که به نتایج انتخابات در صورت شکست احترام نخواهد گذاشت. در ماه‌های اخیر نیز گفتمان او تهاجمی‌تر شده بود.»

او از زمان شکست در برابر لولا اظهارنظرهای عمومی کمی داشت. در اولین روزها اعلام کرد که انتخابات را «غیرمنصفانه» می‌داند، بعد از هوادارانش که جاده‌ها را بسته بودند خواست به این کار پایان دهند و سپس در اقدامی شبیه به آنچه دونالد ترامپ در ایالات متحده انجام داد از حضور در مراسم تحلیف لولا داسیلوا سر باز زد. بولسانارو همچنین نسبت به اقدامات هوادارانش که در مقابل پادگان‌های نظامی تجمع کرده و خواستار دخالت ارتش بودند سکوت پیشه کرد.

الکساندرو باندیرا، تحلیلگر سیاسی برزیلی معتقد است اظهارات و رفتارهای بولسانارو به مانند کار گذاشتن بمب ساعتی در جامعه برزیل بود. به گفته او، بولسانارو کاری کرد که هوادارانش بخواهند یک بار دیگر پیام ماجرای ششم ژانویه در ایالات متحده را به گوش جهان برسانند.

شبکه‌های اجتماعی و حمله به دموکراسی در برزیل

محققان شبکه‌های اجتماعی در برزیل می‌گویند در هفته منتهی به شورش و حمله به کنگره و دیگر ساختمان‌های دولتی، موج گسترده‌ای از فراخوان‌ها برای حمله به پمپ‌بنزین‌ها، پالایشگاه‌ها و سایر زیرساخت‌ها و همچنین دعوت از مردم برای اعلام جنگ به دولت لولا دیده شد.

به گفته این محققان، ایفلوئنسرهایی که نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری و پیروزی لولا داسیلوا را انکار می‌کنند خطاب به «میهن‌پرستان» می‌گویند که به «فستا دا سلما» بیایید. به نوشته رسانه‌های امریکایی این اصطلاح به معنای «مهمانی فریاد جنگ» است.

در تلگرام نیز سازمان‌دهندگان فراخوان‌هایی برای «کاروان‌های آزادی» می‌دادند که قرار بود در 6 ایالت برای تجمع در مراکز حساس گرد هم آیند.

در یکی از پست‌های کانال‌های تلگرامی پر طرفدار نوشته شده بود: «میهن‌پرستان، ما هزاران اتوبوس و امکانات تدارک دیده‌ایم. نیاز به 2 میلیون نفر جمعیت در برازیلیا داریم.»

فعالیت‌های انکارکنندگان دموکراسی برزیل به اندازه‌ای بوده که به گفته محققان، جست‌وجوها در شبکه اجتماعی ویدیو محور تیک تاک نشان می‌دهد از هر 8 جست‌وجو با کلید واژه صندوق رأی در این شبکه اجتماعی، 5 جست‌وجو حاوی نتایجی مانند «تقلب در صندوق‌های رأی» بودند.

در توییتر هم حلقه نزدیک به بولسانارو فعالیت زیادی دارند و تلاش می‌کنند دروغ تقلب در انتخابات را به صورت عمومی مطرح کنند. به گزارش رویترز، ایلان ماسک مالک ثروتمند این شبکه اجتماعی چندی قبل تمام کارمندان توییتر در برزیل- به جز نمایندگان بخش بازرگانی - را اخراج کرد و نظارت ضعیفی روی این شبکه در برزیل وجود دارد.

رهبران جهان، شورش هواداران بولسانارو را محکوم کردند

جو بایدن، رییس‌جمهور امریکا «حمله به دموکراسی» در برزیل را محکوم کرد و در توییتر نوشت: «من حمله به دموکراسی و انتقال مسالمت‌آمیز قدرت در برزیل را محکوم می‌کنم. نهادهای دموکراتیک برزیل از حمایت کامل ما برخوردارند و اراده مردم برزیل نباید تضعیف شود. من مشتاقانه منتظر ادامه همکاری [با لوئیس ایناسیو رییس‌جمهور برزیل] هستم.» بایدن همچنین ناآرامی‌ها در برزیل را «وحشیانه» خواند. پیش از این، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی امریکا، گفته بود که بایدن از نزدیک وضعیت برزیل را دنبال می‌کند و واشنگتن خشونت روز یکشنبه را محکوم می‌کند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا در پستی در توییتر از لولا حمایت کرد. سفارت ایالات متحده در برزیل نیز شورش‌های یکشنبه در برازیلیا را محکوم کرده و از اتباع ایالات متحده خواسته است از منطقه‌ای که ناآرامی در آن در حال وقوع است دوری کنند.

جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفت، اتحادیه اروپا حمایت خود را از لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، رییس‌جمهور برزیل در بحبوحه ناآرامی‌ها در پایتخت برزیل اعلام کرده است. بورل در بیانیه‌ای یکشنبه گفت: اتحادیه اروپا اقدامات خشونت‌آمیز ضد دموکراتیک را که در روز یکشنبه، ۸ ژانویه، در قلب محله دولتی برازیلیا رخ داد، به‌شدت محکوم می‌کند و افزود که اتحادیه اروپا حمایت کامل خود را از رییس‌جمهور لولا و سیستم دموکراتیک برزیل اعلام کرده و با نهادهای دموکراتیک هدف این حمله ابراز همبستگی می‌کند.» بورل گفت که اختلافات سیاسی باید در نهادهای دموکراتیک برزیل حل شود البته نه از طریق خشونت. وی ابراز اطمینان کرد که دموکراسی برزیل پیروز خواهد شد. بورل گفت: «رهبران سیاسی برزیل و به ویژه رییس‌جمهور سابق بولسونارو، باید مسوولانه عمل کنند و از حامیان خود بخواهند که به خانه بروند.

شارل میشل، رییس شورای اروپا نیز ناآرامی‌های روز یکشنبه در برازیلیا را محکوم کرد. میشل در توییتر خود نوشت: «حمله به نهادهای دموکراتیک برزیل را محکوم می‌کنم. حمایت کامل از رییس‌جمهور لولا داسیلوا که به‌طور دموکراتیک توسط میلیون‌ها برزیلی از طریق انتخابات عادلانه و آزاد انتخاب شده است را اعلام می‌دارم.»

آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل ضمن محکوم کردن حمله حامیان بولسونارو به ساختمان‌های دولتی آن را حمله به مؤسسات دموکراسی در این کشور دانست. او گفت، باید به خواست ملت برزیل و مؤسسات کشور احترام گذاشته شود. دبیرکل سازمان ملل در توییتر نوشت: برزیل کشور دموکراتیک بزرگی است. جورجیا ملونی، نخست‌وزیر ایتالیا در توییتر ضمن ابراز همبستگی با نهادهای برزیل نوشت: «از آنچه در برزیل اتفاق می‌افتد نمی‌توان بی‌تفاوت گذشت.»

گوستاوو پترو، رییس‌جمهور کلمبیا در توییتر خود با ابراز همبستگی با لولا و مردم برزیل، گفت: «اگر می‌خواهد به عنوان یک نهاد به حیات خود ادامه دهد و منشور دموکراتیک را اعمال کند، وقت آن است که یک جلسه فوری OAS [سازمان کشورهای امریکایی] برگزار شود. او خشونت‌های یکشنبه را شورش فاشیسم خواند. آلبرتو فرناندز، رییس‌جمهور آرژانتین نیز از لولا حمایت کرد و در توییتر نوشت که رویدادهای یکشنبه یک کودتا بود.