نمی توان روابط با همسایگان را از روابط با اروپا، آمریکا، روسیه و چین جدا دید/ایران باید سیاستی اتخاذ کند تا همسایگان کوچکتر احساس خطر و تهدید نداشته باشند/مناسبات ایران و عربستان به کشورهای کوچکتر منطقه بستگی دارد

اعتمادآنلاین| قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه وزارت امور خارجه ایران درباره چشم انداز روابط ایران و همسایگانش می گوید: ایران باید سیاستی اتخاذ کند تا همسایگان کوچکتر ما احساس خطر و تهدید نداشته باشند در عین حال باید همسایگانمان را به عنوان کشور های کوچک و مستقل و دارای حق حاکمیت ملی بپذیریم و این طور نباشد که در بین آنها گروهی را بر گروهی دیگر و جامعه ای را بر جامعه ای دیگر ترجیح بدهیم.

به گزارش شفقنا وی افزود: در این صورت هم در داخل رقابت ها و تشنجات جدیدی بر علیه ما شکل می گیرد و هم قدرت های خارجی به این طریق وارد بازی می شوند همانطور که این اتفاق امروز در سوریه و لبنان و عراق و یمن و حتی در بحرین و افغانستان رخ داده است.

متن گفت وگو با آقای محبعلی را می خوانید:

*دولت سیزدهم بر روابط حسنه با همسایگان خود تاکید دارد اما اخیرا شاهد چالش هایی میان ایران و برخی کشور های همسایه بودیم. در افغانستان طالبان حکومت را به دست گرفت، در آذربایجان شاهد تنش بین تهران و باکو بودیم که البته ترکیه نیز به نوعی در حمایت از آذربایجان بر علیه ایران موضع گیری کرد. از نگاه شما ایران برای داشتن روابطی پایدار با همسایگان خود چه نوع دیپلماسی در پیش خواهد گرفت؟

نمی توان روابط با همسایگان را از روابط با اروپا، آمریکا، روسیه و چین جدا دید

اینکه بگوییم می خواهیم جدا از سایر مناسبات خارجی با همسایگانمان روابط خوبی برقرار کنیم، تجربه ای شکست خورده است

امروز روابط خارجی قابل تفکیک نیست و نمی توان تکه ای را جدا کرد و تکه ای را نادیده گرفت. جهان امروز کاملا به هم پیوسته است و روابط با همسایگان بدون روابط با سایر وابستگانی که در منطقه ذی نفع هستند چه بازیگران خرد و چه بازیگران بزرگتر و چه بازیگران بین المللی امکان پذیر نیست. منطقه خاورمیانه از دیرباز مورد توجه و زمین بازی قدرت های بزرگ و جهانی بود و امروز هم شاهد این هستیم که روسیه و آمریکا و چین و اسرائیل و حتی هند و پاکستان نیز در این بازی هستند. دولت ها و بازیگران خردتر مثل گروه های لبنانی و فلسطینی و عراقی و افغانی همه مجموعه ای از بازیگران تاثیرگذار هستند که در تنظیم مناسبات باید سطح بازی و توانایی هر کدام را دید و در نظر گرفت و متناسب با آن برنامه ریزی کرد. یعنی نمی توان روابط با همسایگان را از روابط با اروپا و آمریکا و یا روابط با روسیه و چین جدا دید. به طور مثال در روابط ایران با آذربایجان نمی توان نقش روابط آذربایجان و ترکیه و آذربایجان و اسرائیل و حتی روابط آذربایجان با بقیه همسایگان را نادیده گرفت و مساله را تفکیک کرد. لذا اینکه بگوییم می خواهیم جدا از سایر مناسبات خارجی با همسایگانمان روابط خوبی برقرار کنیم یا به روابط توسعه بدهیم اگر نگوییم حرفی ناپخته است حداقل باید گفت تجربه ای شکست خورده است و در چهار دهه گذشته این تلاش ها صورت گرفت و روابط با کشور های خلیج فارس و آذربایجان در همین راستا پیشرفت چندانی نداشت.

قدرت های کوچک همواره از بابت همسایه بزرگتر در نگرانی هستند

در سطحی کوچکتر باید توجه داشته باشیم که کشور های همسایه ما به نسبت ایران کشورهای کوچکتری هستند البته بجز ترکیه و پاکستان که موضوع آنها متفاوت است و همچنین روسیه که همسایه آبی ما است. قدرت های کوچک همواره از بابت همسایه بزرگتر در نگرانی هستند و برای پیشبرد مناسبات حتما باید این احساس نگرانی مرتفع شود. در غیر این صورت این کشور های کوچک برای موازنه قوا به سراغ بازیگری قدرتمند تر و بزرگتر می روند و این قدرت می تواند منطقه ای و یا بین المللی باشد مثلا وقتی که صدام به کویت حمله کرد حکومت کویت برای حفظ خود چاره ای نداشت جز اینکه از آمریکا و اروپا و ناتو و عربستان کمک بگیرد. در غیر این صورت عراق به راحتی کویت را می بلعید یا اخیرا در مورد قطر وقتی که محاصره امارات وبحرین و عربستان از این کشور شروع شد قطر مناسبات خود با ترکیه و ایران را بیشتر کرد، البته امروز قطر بزرگترین هم پیمان آمریکا در منطقه است و بزرگترین پایگاه نظامی آمریکا در این سرزمین قرار دارد و اگر این هم پیمانی نبود قطر تسلیم می شد.

ایران باید سیاستی اتخاذ کند تا همسایگان کوچکتر احساس خطر و تهدید نداشته باشند

از این رو ایران باید سیاستی اتخاذ کند تا همسایگان کوچکتر ما احساس خطر و تهدید نداشته باشند در عین حال باید همسایگانمان را به عنوان کشور های کوچک و مستقل و دارای حق حاکمیت ملی بپذیریم و این طور نباشد که در بین آنها گروهی را بر گروهی دیگر و جامعه ای را بر جامعه ای دیگر ترجیح بدهیم. در این صورت هم در داخل رقابت ها و تشنجات جدیدی بر علیه ما شکل می گیرد و هم قدرت های خارجی به این طریق وارد بازی می شوند همانطور که این اتفاق امروز در سوریه و لبنان و عراق و یمن و حتی در بحرین و افغانستان رخ داده است. در این مورد دریافت طرف مقابل مهم است نه اینکه ما چه فکر می کنیم. بحرین به دلیل هراس از ایران به شدت به عربستان و آمریکا وابسته شده و حتی اخیرا روابط خود با اسرائیل را عادی سازی کرده و به این روابط توسعه می دهد و اسرائیل را وارد خلیج فارس می کند.

*ایران اخیرا در تلاش برای برقراری روابط با عربستان است و تلاش می کند دولتی فراگیر در افغانستان تشکیل شود آیا نیاز است ایران دیپلماسی جدی تری را با دیگر همسایگان اتخاذ کند؟

وقتی آمریکا از افغانستان خارج می شد روابط بین ایران و آمریکا به شدت متشنج بود

مناسبات ایران و عربستان به کشورهای کوچکتر منطقه بستگی دارد

این روابط کاملا به هم پیچیده است. روابط ما با افغانستان بدون روابط ما با سایر همسایگان و سایر بازیگران و بدون روابط ما با روسیه و چین و آمریکا و اروپا قابل تعریف نیست. افغانستان قبل از تهاجم شوروی کشوری بی طرف بود و بر این اساس امنیت و ثبات داشت اما امروز آن شرایط به هم ریخته است و پاکستان به بازیگری عمده در افغانستان تبدیل شده است. از طرفی آمریکایی ها نقش پر رنگی در افغانستان دارند. اگر مناسبات بین ایران و آمریکا و اروپا در سطح خوبی بود به احتمال زیاد آمریکایی ها طالبان را به عنوان جایگزین خود و برای پر کردن خلا قدرت به مذاکره دعوت نمی کردند و همانطور که در سال 2001 با همکاری ایران و آمریکا ساختار جدیدی برای افغانستان شکل گرفت و تمامی اقوام در ساختار قدرت مشارکت داشتند و دیگر پشتون ها تمام عیار در قدرت نبودند این در حقیقت حاصل توافق ایران و آمریکا بود. وقتی آمریکا از افغانستان خارج می شد روابط بین ایران و آمریکا به شدت متشنج بود از این رو آمریکایی ها به پاکستان و طالبان تکیه کردند. در سطح منطقه نیز ترکیه و قطر به عنوان جایگزین عربستان و امارات وارد بازی افغانستان شدند در این جا ایران نادیده گرفته شد. در مورد آذربایجان نیز تقریبا همین اتفاق رخ داده است لذا نمی شود روابط با آذربایجان را مستقل از روابط با روسیه و ترکیه و حتی اروپا و آمریکا دید. اخیرا اسرائیل نیز به عنوان بازیگری منطقه ای وارد آذربایجان شده است. از این رو نمی توان گفت روابط بین تهران و باکو صرفا با گفتگو هایی دو جانبه تنظیم شود. در مورد عربستان هم همینطور است و مناسبات ایران و عربستان به کشور های کوچکتر منطقه و موضوعات کوچکتری مثل عراق و یمن و سوریه و مسائل مربوط به ایران و کشور های خلیج فارس بستگی دارد همچنین مساله ای به نام برجام و روابط ایران و غرب نیز مطرح است و همه این موارد را در مجموعه ای با هم باید دید و پیش برد وگرنه اگر یکی را بچسبیم و بقیه را نادیده بگیریم عملا به نتیجه روشنی نمی رسیم و این وضعیت به همین صورت ادامه پیدا خواهد کرد.

*در آینده ایران با کدام یک از همسایگان خود چالش های بیشتری خواهد داشت؟

ایران زمانی با پاکستان و ترکیه متحد نظامی بود و امروز با این کشورها دچار چالش است

ما به سیاستی انعطاف پذیر احتیاج داریم

سیاست و روابط خارجی سیال است. ایران زمانی با پاکستان و ترکیه متحد نظامی بود و امروز با این کشور ها دچار چالش است. در دوران مالکی با عراق وضعیت دیگری را تجربه کردیم و امروز روابط ما در شرایط متفاوتی است. باید رویکردها را طوری تنظیم کنیم که سیاست خارجی در هر شرایطی انعطاف پذیر باشد و متناسب با شرایط خود را تنظیم کند، کاری شبیه به آنچه که در حال حاضر ترکیه دارد و هم زمان با همه بازیگران در ارتباط است و سعی می کند مناسبات خود را متناسب با شرایط تنظیم کند. ما هم برای اینکه مناسبات خارجی را تنظیم کنیم در شرایط امروز و با تحولات چند دهه اخیر که وضعیت جهان چندان قابل پیش بینی نیست و باید همواره منتظر تغییراتی بود لذا ما به سیاستی انعطاف پذیر احتیاج داریم و با تمام بازیگرانی که می توانند در این تحول نقش داشته باشند به طوری متناسب با نقششان ارتباط داشته باشیم و در اقیانوس متلاطمی که وجود دارد کشتی خود را به مقصد برسانیم و مصالح ملی و امنیت و حاکمیت ملی و استقلال خود را و بخصوص توسعه ایران را به پیش ببریم.

*چالش هایی مثل بحث بحران آب وجود دارد و به همسایگان ایران مربوط است آیا این مسائل به طور بالقوه می توانند در آینده تنش هایی را ایجاد کنند؟ بخصوص بحران آب و خشکسالی ها چون سرچشمه رود های مرزی ایران خارج از کشور قرار دارند.

علاوه بر بحران های امنیتی بحران های محیط زیستی، بحران بزرگی برای آینده است

در دنیای پیوسته امروز کشوری نمی تواند راسا مشکلات خود را حل کند

بله علاوه بر بحران های امنیتی بحران های محیط زیستی از جمله بحران آب بحران بزرگی برای آینده است. جنوب ایران تا اندازه زیادی از نظر آب به عراق و رودخانه فرات و دجله وابسته است. بخشی از بحران ریزگردها که چندین سال است گرفتار آن هستیم به همین مساله مربوط است. از طرفی مساله ارس و یا مساله هیرمند نیز مطرح است. این مسائل به همکاری های چند جانبه نیاز دارد و تنها به کار یک کشور وابسته نیست. ترکیه و ایران و عراق و سوریه و مجموع همسایه ها باید با هم همکاری داشته باشیم تا بحران شکل نگیرد. کمترین بحران ایجاد شده بحران مهاجرت خواهد بود که هم در داخل کشور و هم بین کشور ها مشکلاتی را ایجاد می کند همچنین مساله از بین رفتن کشاورزی و خشکسالی و کمبود مواد غذایی و احتمال قحطی همه محتمل است. در دنیای پیوسته امروز کشوری نمی تواند راسا مشکلات خود را حل کند. به قول معروف چهار دیواری اختیاری چندان معنی ندارد و همه مسائل ما با هم پیوسته است. مسائل سیاسی و امنیتی و ژئوپولتیک و مسائل زیست محیطی و تجارت و مسائل انسانی و مسائل اقوام همه به هم پیوسته است. بسیاری از قومیت ها فرامرزی هستند و مسائل پیوسته ای دارند. ما و عراق و ترکیه کشور هایی مستقل هستیم ولی مسائل ما به هم پیوسته است.

*مساله ارتباط ایران و افغانستان امروز موضوعی مبهم است با توجه به سوابق گروهی که امروز در این کشور بر سر کار است آیا می توان چالش هایی را در آینده روابط ایران و افغانستان پیش بینی کرد؟

بحران های داخلی افغانستان تهدید امنیتی و اقتصادی برای ایران خواهد داشت

این امر قابل پیش بینی است یک مورد چالش های دو جانبه است و دیگری چالش هایی از نوع حکومتی متصلب که در افغانستان شکل می گیرد و قادر نیست رضایت سایر اقوام و مذاهب را جلب کند و آنها را در قدرت مشارکت نمی دهد. طالبان گروهی پشتون گرا و اسلام گرای افراطی است. این گروه سایر اقوام را دچار مشکل می کند و حتی اگر ایران و افغانستان مشکلاتی دو جانبه نداشته باشند نارضایتی ها و بحران های داخلی افغانستان تهدید امنیتی و تهدید مهاجرت و تهدید اقتصادی و تجاری برای ایران به دنبال خواهد داشت. از طرفی افغانستان کشوری در محاصره خشکی است و اقوام افغانستان فرامرزی هستند. البته بجز هزاره ها که با وجود اینکه قومیتی فرامرزی نیستند اما به دلیل مذهب و زبانشان روابطی تنگاتنگ با ایران دارند. این نکته قابل پیش بینی است که طالبان قادر نخواهد بود امنیت و ثبات و از همه مهمتر توسعه را در افغانستان شکل بدهد و مردم این کشور احساس رضایت نخواهند کرد. وقتی طالبان نتواند حاکمیت کاملی برقرار کند حتما افغانستان به مکانی مناسب برای گروه های نظامی و تروریستی و افراطی تبدیل می شود. این خطری برای ایران است حتی اگر طالبان مایل نباشد باز هم القاعده و داعش و برخی از گروه های تروریستی مناطق بلوچستان و سایر گروه های تروریستی منطقه از این وضعیت برای ایجاد مشکلات برای ایران یا بقیه همسایگان استفاده خواهند کرد لذا نیاز است که افغانستان همچون گذشته دارای دولتی باشد که ضمن اداره افغانستان و فراهم کردن ثبات و امنیت و توسعه برای این کشور با جلب رضایت همه اقوام کشور داری کند و روابط خوبی با همه همسایگان برقرار کند و با همسایگانش به یک نسبت دوست باشد و با قدرت های منطقه دارای ارتباطی در حالتی از بی طرفی باشد.

ایران در تحولات افغانستان نقش غایب داشت

ایران باید با همسایگان و قدرت های بزرگ منطقه ای رابطه ای متوازن داشته باشد

همانطور که اشاره کردم ایران در تحولات افغانستان نقش غایب داشت و در مذاکرات خروج امریکا و جایگزینی قدرت حضور موثری نداشت و امروز در مقابل عمل انجام شده قرار گرفته است و بسیار سخت است که از مصالح و منافع خود و حتی مصالح مردم افغانستان دفاع کند. مصالح و منافع در حدود 60% از مردم افغانستان به نوعی با مصالح و منافع ایران ومردم ایران گره خورده است. آن چیزی که از تاریخ ایران می بینیم و زبان فارسی و مذهب شیعه و حتی مسائل ژئوپولتیک در دو کشور به هم وابسته است و آنها به نوعی با ایران زندگی می کنند و اگر ایران قدرتمند و با ثبات باشد و امنیت داشته باشند آنها هم احساس امنیت خواهند کرد و در غیر این صورت آنها هم احساس ناامنی می کنند. لذا وضعیت بوجود آمده هم مردم افغانستان را به خطر انداخته و هم ایران را از نظر امنیتی و اقتصادی تهدید می کند. ایران باید با همسایگان و سایر قدرت های بزرگ منطقه ای و بین المللی رابطه ای متوازن داشته باشد تا آینده خوبی برای افغانستان بوجود بیاورد. سیاست های یک جانبه و یک طرفه و حتی مناسبات دو جانبه با طالبان نمی تواند مسائل را حل و فصل کند و خواسته ایران را براورده کند.