آیا جایی برای پایگاه نظامی آمریکا در آسیای مرکزی وجود دارد؟

اعتمادآنلاین| جو بایدن رئیس جمهوری آمریکا وعده داده است که تا بیستمین سالگرد حملات 11 سپتامبر در سال جاری هیچ نیروی آمریکایی در افغانستان نخواهد بود. اما واشنگتن مصمم به ادامه حمایت از دولت افغانستان در نبرد برضد طالبان است و این امر بدون ایجاد پایگاه‌های نظامی آمریکا در کشورهای همسایه افغانستان احتمالا دست یافتنی نخواهد بود.

به گزارش ایرنا به نقل از اندیشکده کارنگی، بر اساس گزارش‌ها ، گزینه مورد ترجیح فرماندهی نظامی آمریکا منطقه آسیای مرکزی است. این بطور حتم آشکارترین گزینه است چرا که نیروهای آمریکا از سال 2001 تا 2014 در منطقه مستقر بودند اما از آن زمان تغییرات زیادی حاصل شده است.

مهم‌تر از همه اینکه رابطه آمریکا با دو شریک اصلی خارجی منطقه یعنی چین و روسیه رو به وخامت بوده است و آنها از بازگشت آمریکا به منطقه استقبال نخواهند کرد. از این رو واشنگتن باید برای کشورهای منطقه اثبات نماید که منافع مالی و سیاسی حاصل از همکاری آمریکا بیشتر از زیان ناشی از ناخشنودی مسکو و پکن خواهد بود. این کار آسان نخواهد بود زیرا در طول یک دهه گذشته، مردم در آسیای مرکزی اعتقاد پیدا کرده اند که آمریکا آماده نیست تا به عنوان وزنه توازن بخش در برابر روسیه و چین در منطقه وارد عمل شود.

در جست‌وجوی متحد

زمانی بود که کشورهای تازه استقلال یافته در آسیای مرکزی ارزش زیادی برای جلب توجه آمریکا قائل بودند و آمریکا نیز فعالانه اصول دموکراسی و اقتصاد بازار را ترویج می‌کرد. اکنون افغانستان یکی از معدود موضوعاتی است که آمریکا درباره آنها با کشورهای آسیای میانه هنوز همکاری می‌کند.

افغانستان با 6 کشور دیگر هم مرز است که هیچکدام از آنها در حال حاضر میزبان پایگاه آمریکا نیست و نیز نمی‌توان آنها را به عنوان متحدان نزدیک آمریکا توصیف کرد: ایران، پاکستان، چین، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان.

این حکم را می توان برای ایران و چین منتفی دانست و پاکستان هم اکنون چنان وابسته به چین است که نمی‌تواند چنین گامی بردارد. بعید است که ترکمنستان هیچگونه قصدی برای خارج شدن از مسیر انزواگرایانه خود داشته باشد و قزاقستان هم مطرح نیست نه تنها به علت فاصله دور از افغانستان بلکه همچنین به علت روابط نزدیک با روسیه .

به این ترتیب تنها دو گزینه تاجیکستان و ازبکستان باقی می‌ماند. اطلاعات نشت کرده در رسانه‌های آمریکا حاکی است که پنتاگون به عنوان نامزدهای میزبانی از پایگاه های جدید آمریکا به این دو کشور نگاه می‌کند. اما هر چند در نشریات مطرح نشده است، اما قرقیزستان هم به علت نزدیکی به افغانستان بطور بالقوه یکی از نامزدهای مطرح است.

تاجیکستان - در نگاه اول دشوار است که حضور نیروهای آمریکا در تاجیکستان را متصور شویم. این کشور عضو سازمان پیمان امنیت جمعی CSTO است و هم اکنون از یک پایگاه روسیه در خاک خود میزبانی می کند. اما این مساله مانع از آن نشده که امامعلی رحمان رئیس جمهوری این کشور به چین اجازه دهد که یک پست مرزی در مرز با افغانستان احداث نماید و بنا بر شایعات به هند هم اجازه داده که پایگاه هوایی "فارخور" farkhor را در اختیار بگیرد.

اما اقتصاد تاجیکستان به شدت به درآمدهای ارسالی اتباع این کشور شاغل در روسیه وابسته است که 22 درصد "جی دی پی" را در سال 2020 تشکیل داد و پیش از همه گیری کرونا معمولا بیش از 30 درصد بود. همچنین در میان کشورهای منطقه، تاجیکستان سردترین روابط را با آمریکا دارد و رحمان تنها رهبر منطقه است که تا کنون برای سفری رسمی به آمریکا نرفته است.

با این حال تاجیکستان تجربیاتی در زمینه همکاری نظامی با آمریکایی‌ها دارد. پس از 11 سپتامبر، هواپیماهای نیروی هوایی آمریکا اجازه پیدا کردند که در پایگاه هوایی آینی Ayni در نزدیکی دوشنبه سوخت گیری کنند. امروز نیز نیروهای ویژه تاجیکستان در آمریکا آموزش می بینند و گاردهای مرزی در مراکزی درس می خوانند که با اعتبار آمریکا ساخته شده اند .

در بهار سال 2021، واشنگتن وارد مسیر نزدیکی با دوشنبه در موضوع افغانستان شد. در ماه مارس، مذاکرات سه جانبه آنلاین بین تاجیکستان،‌ افغانستان و آمریکا برگزار شد. سپس آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا یک نشست آنلاین با همتایان خود از آسیای مرکزی در قالب C5+1 برگزار کرد که تمرکز آن بر افغانستان بود و در آغاز ماه مه نیز زلمی خلیلزاد نماینده آمریکا در امور صلح افغانستان از تاجیکستان دیدن کرد.

علاقه آمریکا به تاجیکستان در مسکو هم از دیده‌ها پنهان نمانده است. در پایان ماه آوریل، پوتین رئیس جمهوری روسیه تلفنی با رحمان صحبت و با وی در باره تقویت روابط دوجانبه گفت وگو کرد. در پی آن نیز سه رویداد مرتبط با سازمان امنیت جمعی در دوشنبه برگزار شد که منجر به توافق‌هایی برای ایجاد سامانه دفاع هوایی واحد برای دو کشور تقویت بخش‌هایی از مرز تاجیک - افغانستان و همچنین وعده ای برای ازسرگیری مجدد پروازهای منظم بین مسکو و دوشنبه منجر شد. بعلاوه، رحمان تنها رهبر خارجی بود که برای مراسم رژه روز پیروزی در تاریخ 9 مه در مسکو دعوت شد.

اقتصاد این کشور دچار بحران است و نگرانی‌هایی درباره آینده افغانستان مطرح شده است، حکومت تاجیکستان به شدت نیازمند حمایت روسیه است.

قرقیزستان - این کشور هم مانند تاجیکستان به شدت وابسته به چین و روسیه است. درآمدهای انتقالی کارگران مهاجر در روسیه در حدود یک سوم "جی دی پی" قرقیزستان را تشکیل می دهد و بدهی قرقیزستان به چین بزرگتر از یک چهارم جی دی پی است. قرقیزستان نیز عضوی از سازمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و میزبان یک پایگاه نظامی روسیه است.

برای مدتی طولانی، قرقیزستان متحد اصلی آمریکا در منطقه تلقی می شد و پایگاه نظامی آمریکا در این کشور بیشتر از سایر پایگاه ها در منطقه دوام آورد. تنها در سال 2013 بود که الماس بیک اتمبایف رئیس جمهوری این کشور توافق با آمریکا را لغو کرد.

از آن زمان تاکنون روابط دو کشور بهبود نیافته است. در سال 2015 اتمبایف به توافق همکاری با آمریکا در واکنش به مسائل حقوق بشری پایان داد.

برای آمریکا ایجاد روابط بلندمدت با قرقیزستان دشوار است چرا که نزاع های مداوم سیاسیون این کشور موجب پیامدهای غیر قابل پیش بینی و حتی کودتا می شود. این بی ثباتی همچنین موجب می شود که تضمین امنیت نیروهای آمریکایی در قرقیزستان در صورتی که بتواند پایگاهی بگشاید دشوار خواهد بود.

ازبکستان - ازبکستان وابستگی کمتری به روسیه و چین دارد و در حال حاضر هم در سازمان امنیت جمعی عضویت ندارد و هیچ پایگاه نظامی خارجی در خاک این کشور نیست. از زمانی که شوکت میرضیایف در سال 2016 به قدرت رسید روابط با روسیه گرمتر شده است که البته بخشی از روند کلی بهبود روابط خارجی بوده است.

در سال 2001 اسلام کریم‌اف رئیس جمهوری وقت این کشور پایگاه هوایی "قارشی - خان آباد" را به آمریکا اجاره داد. اما در ماه مه 2005 پس از آنکه آمریکا به شدت از سرکوب اعتراضات در "اندیجان" و کشته شدن صدها ازبکستانی انتقاد کرد، دولت ازبکستان خواستار خارج شدن نیروهای آمریکا شد. از سال 2013 تا 2016 تاشکند میزبان دفتر افسر هماهنگ کننده سازمان "ناتو" در آسیای میانه بود.

از زمان به قدرت رسیدن میرضیایف در سال 2016، روابط نظامی بین ازبکستان و آمریکا دو باره از سر گرفته شده است. در سال 2018 ، این رهبر (مقام ارشد) ازبک از واشنگتن دیدن کرد و اولین توافق همکاری نظامی با آمریکا را امضا کرد. از آن زمان تعداد رزمایش‌های مشترک نظامی افزایش یافته و افسران ازبک اکنون این شانس را دارند که در آمریکا و کشورهای عضو ناتو آموزش ببینند.

در سال 2018، ازبکستان چهارچوب جدیدی برای پایان دادن به مناقشه افغانستان مطرح کرد: کنفرانسی در تاشکند با حضور بیش از 20 کشور و سازمان. ازبکستان در تدارک میزبانی از کنفرانس مشابهی در سال جاری است. واشنگتن نقش فعال ازبکستان درباره افغانستان را تشویق می کند و در ماه مه 2020، واشنگتن، تاشکند و کابل اولین گفت وگوی سه جانبه را انجام دادند.

اما مساله میزبانی از نیروهای آمریکا در ازبکستان حتما با مقاومت از سوی مسکو و پکن رو به رو خواهد شد و محل تردید است که تاشکند آماده پرداختن بهای این مساله باشد. مسکو پیش از این نیز آشکارا از بسیاری از ابتکارات تاشکند انتقاد کرده است با این اعتقاد که آمریکا پشت آنها قرار دارد و هدف نهایی‌ آنها تضعیف روابط کشورهای آسیای میانه با روسیه است. همچنین محتمل است که مقاومت زیادی از سوی جامعه ازبکستان وجود داشته باشد چرا که اخیرا شایعات مربوط به گشایش یک پایگاه نظامی روسیه در این کشور خشم را برانگیخت و یک پایگاه آمریکایی حتی از حمایت مردمی کمتری برخوردار است.

دورنمای آینده - حتی اگر یک پایگاه نظامی آمریکا سرانجام در آسیای میانه گشایش یابد این مساله موجب تغییر توازن قدرت روی زمین نخواهد شد. هیچ منافعی وجود ندارد که واشنگتن را ملزم به داشتن یک سیاست بلندمدت در باره این منطقه ملزم سازد. اما از سوی دیگر، مسکو و پکن چاره دیگری ندارند جز اینکه تحولات منطقه‌ای را از نزدیک دنبال کنند چرا که امنیت خود آنها به این تحولات وابسته است.

بعلاوه اینکه چین اکنون دیگر تنها یک شریک مهم اقتصادی نیست بلکه فعالانه در پی نهادینه ساختن روابط خود با کشورهای آسیای مرکزی است. روز 11 مه دومین نشست وزیران خارجه چین بعلاوه کشورهای آسیای میانه C+C5 در "شیان" Xi'an برگزار شد. وزیر امور خارجه چین به نمایندگی از همه کشورها به واشنگتن هشدار داد که لازم است خروج نیروهای آمریکا از افغانستان مسئولانه و با نظم باشد.

انتقاد چین از آمریکا برای مداخله در امور داخلی سایر کشورها اکنون محتمل است که به امری متداول تبدیل شود، چنانکه اکنون از سوی روسیه هم مطرح می شود. برای مثال، در پایان ماه آوریل، پکن دولت آمریکا را متهم کرد که از طریق تامین مالی سازمان‌های غیردولتی و رسانه‌ها در امور داخلی قرقیزستان مداخله می کند.

چین و روسیه از افزایش فعالیت آمریکا در منطقه نگرانی و دلهره دارند زیرا باور دارند که وجود یک پایگاه آمریکا در منطقه بر ضد آنها مورد استفاده قرار خواهد گرفت. پکن اعتقاد دارد که آمریکا در نظر دارد اوضاع در "سین کیانگ" را بی‌ثبات بسازد و مسکو نیز به این مساله مظنون است که که آمریکا به کاشتن بذر بی‌ثباتی در اطراف مرزهای روسیه ادامه خواهد داد. روسیه و چین به مبارزه با حضور آمریکا ادامه خواهند داد - و این کار را در کنار یکدیگر و فعالانه‌تر از گذشته انجام خواهند داد.

در هیچکدام از سه کشور آسیای میانه که آمریکا از لحاظ تئوری ممکن است در آنها پایگاه نظامی داشته باشد، مزایای بالقوه این کار برای کشور میزبان از ریسک‌های ناشی از آن بیشتر نیست.

به احتمال فراوان هیچکدام از این کشورها با میزبانی از یک پایگاه آمریکا موافقت نخواهند کرد. این مساله هم بازتاب دهنده نقش رو به افول آمریکا در منطقه و هم تشدید رقابت بین قدرت‌های جهانی است. به نظر می‌رسد که آمریکا باید به دنبال راه حل‌های دیگری باشد از قبیل انتقال برخی از نیروهای خود به خاورمیانه و استفاده از یک ناو هواپیمابر برای عملیات گشتزنی