رقابت نفتی روسیه با ایران در روند احیای برجام تحول ایجاد می‌کند؟

کوروش احمدی، کارشناس مسائل سیاست خارجی در روزنامه اعتماد نوشت: شروع جدی روند تحریم نفت و گاز روسیه توسط اروپا که با اعلام قطع فوری خرید دو سوم نفت صادراتی روسیه به اروپا اوج گرفت، تحول اساسی در بازار نفت را وارد مرحله جدیدی کرد. با شروع جنگ اوکراین در بیش از سه ماه گذشته شاهد تغییراتی اساسی و بنیادی در بازار نفت بوده‌ایم؛ تا آنجا که می‌توان از این تغییرات به عنوان یک نقطه عطف تاریخی در بازار انرژی (بعد از افزایش قیمت نفت در اوایل دهه 1970 و ورود نفت شیل به بازار در اواخر دهه 2000) یاد کرد.

 طی سه ماه اخیر و در راستای سیاست غرب مبنی بر حرکت تدریجی در جهت توقف خرید نفت و گاز از روسیه، اروپا متوجه خرید نفت و گاز بیشتر از امریکای شمالی، آفریقای شمالی و غربی و خاورمیانه شده است. در نتیجه طی 3-2 ماه اخیر، صدور نفت از آفریقای غربی و آفریقای شمالی و امریکای شمالی به اروپا به ترتیب به میزان 17 و 30 و 15 درصد افزایش یافته است. همزمان صدور نفت آفریقای غربی به آسیا در ماه آوریل تقریبا نصف شده است. در مقابل، روسیه با خروج تدریجی از بازار نفت اروپا که تاکنون بزرگ‌ترین خریدار نفت روسیه بوده است، چاره‌ای جز تمرکز بر بازارهای آسیا به ویژه بازار هند و چین ندیده که نتیجه آن افزایش شدید فروش نفت روسیه به آسیا با تخفیف بالا بوده است.

در نتیجه روسیه تاکنون توانسته فروش کل نفت خود را در سطح دوره قبل از شروع جنگ اوکراین نگه دارد. به گزارش رویترز به نقل از شرکت‌های ردگیری نفتکش‌ها، فروش نفت روسیه به آسیا طی 4-3 ماه گذشته حدود 50 درصد افزایش یافته است. به ویژه خرید نفت روسیه برای چین امتیازات زیادی دارد، چرا که خط  لوله نفتی شرق سیبری با ظرفیت 700 هزار بشکه در روز بین دو کشور وجود دارد، نفت روسیه مرغوب‌تر است و حجم مبادلات 147 میلیارد دلاری بین دو کشور امکانات بیشتری برای معامله نفت می‌دهد. مهم‌تر از آن چین ضمن اتخاذ موضعی غیرفعال در جنگ اوکراین مایل است روسیه را تا حدی در عمل تقویت کند و مانع از شکست کاملش در برابر غرب شود. به علاوه، سایر تحریم‌ها علیه روسیه می‌تواند مدخلیت کمتری در روابط چین روسیه داشته باشد.

لذا حکومت پوتین که امروز با یک جنگ مرگ و زندگی مواجه است، دست به هر کاری برای افزایش صدور نفت به آسیا زده است. علاوه بر تخفیف بسیار زیاد، امتیاز دیگر نفت روسیه برای بازارهای آسیا این است که فشار دیپلماتیک و تحریمی بر کشورهای آسیایی برای اجتناب از خرید نفت روسیه فعلا چندان زیاد نیست و خرید نفت روسیه در مقایسه با خرید نفت ایران دارای دردسرهای کمتری است.

البته از آنجا که ترکیبی از تحریم‌های اروپایی، امریکایی و انگلیس کار پهلو انداختن کشتی‌های روسی یا دارای پرچم روسیه در بنادر را دشوار یا غیر ممکن کرده، (توقیف کشتی روسی حامل نفت ایران در بندری در یونان به این دلیل انجام شد) روسیه به رویه انتقال نفت از کشتی‌های تحت تحریم به کشتی آزاد روی آورده است. این کار اگر چه دشوار و هزینه‌بر است اما به حفظ سطح فروش نفت روسیه کمک کرده است.  آنچه در این میان برای ایران مهم است، این است که افزایش صدور نفت روسیه به آسیا به قیمت کاهش جدی صدور نفت ایران رقم خورده است.

برخی شرکت‌های ردگیری تانکرها مانند پترولاجستیک و Kpler برآورد کرده‌اند که صدور نفت ایران به آسیا (عمدتا به چین) طی سه هفته اول ماه مه ‌نسبت به ماه آوریل به نصف کاهش یافته است. (از حدود 900 هزار به بیش از 400 هزار بشکه در روز). برخی منابع دیگر از کاهش 25 تا 33 درصدی فروش نفت ایران به چین سخن گفته‌اند. البته زمزمه‌هایی در روسیه مبنی بر بررسی کاهش تولید و صدور نفت روسیه وجود دارد که تکلیف آن هنوز روشن نیست.

سوال مهمی که اکنون مطرح است این است که در صورت ادامه رقابت سنگین روسیه با ایران در بازار نفت آسیا، واکنش مقامات ایرانی چه خواهد بود. فرض بر این است که مقامات ما شاید تاکنون امیدوار بوده‌اند که عدم اِعمال تهاجمی تحریم‌ نفتی امریکا در دولت بایدن از یک سو و افزایش شدید قیمت نفت از سوی دیگر موجب افزایش درآمد ارزی ایران شده و نیاز به احیای برجام را کاهش داده است. سوال مشخص اکنون این است که آیا شرایط جدید ممکن است موجب تحولی در روند مذاکرات احیای برجام بشود یا خیر.