بشریت به‌ شدت در حال آسیب زدن به زمین است

معصومه ابتکار، رئیس اسبق سازمان محیط زیست طی یادداشتی برای روزنامه اعتماد نوشت: پنجم ژوئن روز جهانی محیط‌زیست است و شعار جهانی امسال «فقط یک زمین هست»؛ نکته جالب و قابل تامل اینکه شعار امسال یعنی ۲۰۲۲ همان شعار کنفرانس جهانی استکهلم به عنوان اولین گردهمایی برای محیط‌زیست در سال ۱۹۷۲ یعنی ۵۰ سال پیش است.

تکرار شعاری که تاکید بر سازگاری و همراهی با طبیعت زمین و اصلاح سبک زندگی برای حفاظت از مهد و تنها مأمن انسان به بیان قرآن کریم دارد، نشان می‌دهد که مشکلات جهان در این زمینه باقی است و تفاوتی حاصل نشده است.

جهان همچنان درگیر با ابربحران‌هایی مانند تغییر اقلیم، نابودی تنوع زیستی، مواد مخرب لایه ازن و مواد آلاینده پایدار است، مانند تبعات موضوع تغییر اقلیم که به شکل گرد و غبار کشورهای زیادی را تحت تاثیر قرار داده و البته آلاینده‌های دیگری مانند مایکرو پلاستیک‌ها و نانو پلاستیک‌ها که به مشکلات اضافه شده است.

اگرچه طی ۵۰ سال گذشته تلاش‌های زیادی برای مقابله با تخریب‌های زیست محیطی صورت گرفت و ما شاهد شکل‌گیری معاهدات مهم که در سطح بین‌المللی با اجماع و همگرایی جهانی بودیم ولی این مقابله‌ها تاثیر چندانی نداشتند. در واقع ما دو مساله اصلی را در جهان پیش رو داریم. یکی بحث جنگ، ناامنی و ترور که صلح را مورد تهدید قرار می‌دهد و تبعات بسیار سنگین برای جوامع دارد، چون امنیت و صلح مقدمه همه تحولات دیگر است و در جوامعی که درگیر این پدیده‌ها بوده‌اند دیده‌ایم که عملا از فرآیند توسعه عقب افتاده‌اند و دستاوردهای توسعه برای آنها دست نیافتنی شده است...  

 مانند آنچه در کشورهای اطراف خودمان که سال‌ها درگیر جنگ بوده‌اند، مشاهده می‌شود. همچنین اقدامات زورمدارانه یک‌جانبه که به آن Unilateral coercive sanctions می‌گویند. این اقدامات هم مانند جنگ است؛ یک جنگ اقتصادی مثل تحریم‌ها که این هم کشور‌ها را به نوعی ویران می‌کند و آسیب می‌زند. اینها مسائلی است که جوامع بشری را تهدید می‌کند و فرق هم ندارد که در یمن باشد یا در افغانستان یا اوکراین؛ در قاره آفریقا باشد یا اروپا یا آسیا که در هر صورت آثار و عوارض آن برای جوامع بشری سنگین بوده و درد و رنج زیادی را تحمیل می‌کند.

اما در کنار اینها، تهدید دیگری داریم که تخریب محیط‌زیست و نابودی طبیعت است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید که زمین را مهد انسان و محل رشد و پرورش و تعالی مادی و معنوی او قرار داده‌ایم. این در حالی است که بشریت به‌ شدت در حال آسیب زدن به زمین است. چگونه؟ با بهره‌برداری بیش از ظرفیت زیستی آن؛ یعنی از منابع آب و خاک، جنگل‌ها، معادن، تنوع زیستی آن بی‌رویه برداشت و به جای آن آلودگی‌های فراوانی را به زمین تحمیل کرده‌ایم. مانند آلاینده‌های پایداری که سال‌ها باقی می‌ماند و به صورت طبیعی تجزیه نمی‌شوند و قدرت خودپالایی آب و هوا را کاهش می‌دهند. بنابراین شکل‌گیری اجماع جهانی به نام کنوانسیون‌هایی مانند کنوانسیون تغییر اقلیم، کنوانسیون تنوع زیستی، کنوانسیون حفظ تالاب‌ها یا رامسر که ایران بنیانگذار آن بوده، کنوانسیون استکهلم برای مقابله با مواد آلاینده پایدار، کنوانسیون روتردام در مقابله با مخاطرات سموم یا کنوانسیون وین و پروتکل مونترال در برابر تخریب لایه اوزون و کنوانسیون‌های دیگر و پروتکل‌های مرتبط با آنها مهم است، چراکه همکاری جهانی را می‌طلبد و می‌تواند با چندجانبه‌گرایی در مقابل زورگویی قدرت‌های زورگو، موازنه‌ای را برقرار کند؛ البته اگر با همکاری کشورها تقویت شوند، اما متاسفانه نتایج این تلاش‌ها و معاهدات آنچنان که انتظار می‌رفت قابل توجه نبوده و از بین همه اینها پروتکل مونترال برای حفظ لایه اوزون موفق‌ترین معاهدات ارزیابی می‌شد و بقیه جای بحث و سوال دارد. آنچه در مورد ایران به مناسبت روز جهانی محیط‌زیست می‌شود گفت، چیست؟ گفتیم کنوانسیون‌های جهانی از این جهت که یک اجماع جهانی را به وجود می‌آورند، اراده‌ای مشترک را به نمایش می‌گذارند و اعلام چندجانبه‌گرایی در برابر اقدامات یک‌جانبه قدرت‌های زورگو اتفاق خوبی است که می‌توان در چارچوب آن نقش‌آفرینی مثبتی داشت، ولی میزان کارایی و نتیجه و میزان تاثیرگذاری این کنوانسیون‌ها در برابر ابربحران‌های موجود که همه دنیا را تحت تاثیر قرار داده به هیچ عنوان به اندازه کافی نبوده است.