پدافند غیرعامل و HSE؛ کدام بیشتر به حادثه بندر شهید رجایی مربوطند؟

مهدی زارع در یادداشتی با عنوان «مدیریت سانحه (مدیریت بحران)، پدافند غیرعامل و HSE؛ کدام بیشتر به حادثه بندر شهید رجایی مربوطند؟» در روزنامه اعتماد نوشت: این روزها در صحبت‌های مدیران صحنه که درگیر عملیات پاسخ در حادثه انفجار بندر شهید رجایی هستند، مسوولیت و اهمیت سازمان‌های مختلف ذکر می‌شود. گاه از مدیریت بحران -‌که در اساس مدیریت سانحه است و در دهه 1370 با عنوان بی‌مسمای مدیریت بحران ترجمه شد و در نام‌های رسمی و سازمانی و قوانین مربوطه جا افتاد‌- و در جاهای دیگر از پدافند غیرعامل -‌دفاع مدنی‌- سخن می‌رود. همزمان HSE بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست، مسوول ایمنی در چنین مناطق حساسی مانند بندر شهید رجایی دانسته می‌شود. در ظاهر و مصداق‌های حوزه فعالیت، این سه عنوان با هم شباهت‌ها و همپوشانی‌هایی دارند، ولی چگونه حوزه فعالیت تخصصی این سه رشته با هم فرق دارد؟ 

مدیریت سانحه و پدافند غیرعامل، هر دو به حفاظت از جان، مال و زیرساخت‌ها در مواقع اضطراری می‌پردازند اما در دامنه، رویکرد و اهداف، متفاوتند. مدیریت سانحه، فرآیندی برای آماده‌سازی، پاسخ (بلافاصله پس از حادثه) بازسازی و پیشگیری و کاهش ریسک سوانح است. مدیریت سانحه، دامنه وسیعی شامل سوانح طبیعی، حوادث صنعتی و بیماری‌های همه‌گیر دارد. مراحل مدیریت سانحه در یک چرخه تعریف می‌شود: پیشگیری، آمادگی، پاسخ (پس از رخداد سانحه) بازسازی و کاهش ریسک. هدف مدیریت سانحه، کاهش اثر سوانح از طریق برنامه‌ریزی، هماهنگی و ایجاد تاب‌آوری، رویکرد پیشگیرانه (کاهش ریسک، سامانه‌‌های هشدار اولیه، آموزش جامعه) است. 

 پدافند غیرعامل، سامانه‌ای تحت رهبری دولت برای محافظت از غیرنظامیان در مواقع اضطراری، به‌ویژه جنگ‌ها و سوانح بزرگ است. پدافند غیرعامل بیشتر بر موارد اضطراری مرتبط با جنگ و انسان ساخت (بمباران، حملات شیمیایی اختلال سایبری) تمرکز دارد اما در دهه‌های اخیر سوانح طبیعی را نیز پوشش می‌دهد. در درجه اول واکنش و حفاظت اضطراری (با تاکید کمتر بر بازسازی بلندمدت) در پدافند غیرعامل مدنظر است. هدف پدافند غیرعامل، حفاظت فوری از غیرنظامیان هنگام سوانح (به‌ویژه درگیری‌های نظامی) است و رویکردی واکنشی (اقدامات دفاعی، پناهگاه‌های اضطراری، عملیات نجات) در آن غالب است.

سازمان‌های کلیدی در مدیریت سانحه در ایران، سازمان مدیریت بحران کشور (زیرمجموعه وزارت کشور)، سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد در زمینه پیشگیری امداد و بازسازی در سوانح، سازمان پدافند غیرعامل (زیرمجموعه ستاد کل نیروهای مسلح) سازمان‌های آتش‌نشانی، هلال‌احمر و سازمان اورژانس کشور هستند. 

فعالیت‌های معمول ارزیابی و کاهش ریسک در پدافند غیرعامل شامل برنامه‌ریزی تخلیه، توزیع اقلام امدادی، بازسازی زیرساخت‌ها و ساخت پناهگاه‌های حمله هوایی، خنثی‌سازی بمب، طب اورژانس و ارتباطات سانحه است. 

شباهت‌ها بین مدیریت سانحه و پدافند غیرعامل در هدف‌هاست در‌حالی که هدف هر دو، نجات جان انسان‌ها، کاهش رنج و محافظت از زیرساخت‌هاست و در واکنش اضطراری، در عملیات نجات، کمک‌های پزشکی و رویه‌های تخلیه مشارکت می‌کنند. در هماهنگی، نیازمند همکاری چند سازمانی (دولت، ارتش، سپاه و سازمان‌های غیردولتی) هستند، در آگاهی عمومی و آموزش همگانی، برنامه‌های آموزشی و مانورهایی را اجرا می‌کنند (مانند مانورهای زلزله و مانورهای پدافند غیرعامل و به صدا درآوردن آژیرهای حملات هوایی) در چارچوب قانونی، تحت قوانین ملی و دستورالعمل‌های بین‌المللی مثل چارچوب هیوگو ۲۰۰۵ و سندای ۲۰۱۵ برای پدافند غیرعامل و کنوانسیون‌های ژنو برای پدافند غیرعامل عمل می‌کنند.

اما مدیریت سانحه کلی‌نگرتر است و تمام مراحل یک فاجعه (قبل، حین و بعد از آن) را پوشش می‌دهد درحالی که پدافند غیرعامل تخصصی‌تر است و در ابتدا برای مواقع اضطراری زمان جنگ بوده اما اکنون به مدیریت سوانح طبیعی و انسان ساخت نیز می‌پردازد.

در بسیاری از کشورها، پدافند غیرعامل بخشی از مدیریت سانحه است، به‌ویژه در مناطق مستعد بروز جنگ. در مقایسه پدافند غیرعامل و سازماندهی بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) باید گفت که هر دو به حفاظت از مردم، اموال و محیط‌زیست می‌پردازند اما در زمینه‌های مختلف و با تمرکزهای متمایز فعالیت می‌کنند. پدافند غیرعامل به واکنش اضطراری به سوانح طبیعی یا انسان ساخت مانند آتش‌سوزی، زلزله، جنگ و... می‌پردازد و دامنه وسیع‌تری -‌ایمنی عمومی، فوریت‌های ملی، سوانح بزرگ‌- دارد و تحت قوانین ملی در مورد مدیریت سوانح و ایمنی عمومی، آموزش واکنش به سوانح، کمک‌های پزشکی اورژانسی، مدیریت سانحه، آتش‌نشانی، جست‌وجو و نجات، آمادگی در برابر سوانح، دفع بمب، مدیریت سانحه بلافاصله پس از رخداد می‌پردازد.

 بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست HSE، به ایمنی محل کار، بهداشت حرفه‌ای و حفاظت از محیط‌زیست در صنایع، ارزیابی ریسک، آموزش ایمنی، کنترل خطر، رعایت الزامات محیط‌زیستی، تحقیقات حوادث و در سازمان‌های دولتی، نهادهای عمومی، جوامع و محلات و ایمنی شرکت‌ها، کارمندان، پیمانکاران، نهادهای نظارتی می‌پردازد. ایمنی شغلی، بهداشت صنعتی، مدیریت محیط‌زیست در محیط کار، زمینه‌های اصلی HSE است و تحت نظارت قوانین ایمنی شغلی و استاندارد‌های بین‌المللی OSHA، ISO 45001، مقررات محیط‌زیستی اعمال می‌شود. 

 هم پدافند غیرعامل و هم HSE هدف محافظت از جان، مال و محیط‌زیست انسان را دنبال می‌کنند. هر دو برای مدیریت ریسک به شناسایی مخاطرات و اجرای اقدامات پیشگیرانه می‌پردازند. هر دو به آموزش و تمرین نیاز دارند (مثل تمرین‌های آتش‌نشانی در HSE در مقابل تمرین‌های تخلیه در پدافند غیرعامل) هر دو باید از قوانین و استانداردهای ملی و بین‌المللی برای تضمین ایمنی پیروی کنند. هر دو با شرایط اضطراری هرچند در مقیاس‌های مختلف سر و کار دارند. HSE به حوادث محل کار و پدافند غیرعامل به سوانح در مقیاس بزرگ رسیدگی می‌کند. پدافند غیرعامل بر عموم متمرکز است و با شرایط اضطراری و سوانح در مقیاس بزرگ سر و کار دارد ولی HSE متمرکز بر صنعت است و ایمنی محل کار و رعایت محیط‌زیست را تضمین می‌کند.

کشورهای خاورمیانه با چالش‌ها و مشکلات متعددی در سازمان‌های دفاع مدنی خود که مسوول مدیریت سوانح، واکنش در شرایط اضطراری و امنیت عمومی هستند، مواجهند. همکاری ضعیف بین سازمانی بین سازمان‌های دفاع مدنی، ارتش، پلیس و خدمات بهداشتی و بروکراسی و فساد در تصمیم‌گیری با تاخیر و سوءمدیریت منابع به دلیل کاغذبازی و فساد موثر است. 

فقدان چارچوب‌های قانونی

 برخی کشورها فاقد قوانین به‌روز مدیریت سوانح یا ساز و کارهای اجرایی هستند. برخی کشورهای ثروتمند خاورمیانه نیز هنوز برای واکنش به سوانح به کمک‌های بین‌المللی متکی هستند. رشد ناپایدار و سریع و بدون برنامه‌ریزی شهری، آسیب‌پذیری در برابر سوانح (مانند زلزله، آتش‌سوزی) را افزایش می‌دهد. در این کشورها مشارکت کم جامعه در مانورهای سوانح و آموزش کمک‌های اولیه و جمعیت بیش از حد در مناطق پرخطر و وجود سکونتگاه‌های غیررسمی در مناطق دچار سیل یا زلزله، تلفات را افزایش می‌دهند. آسیب‌پذیری نیروی کار مهاجر در کشورهای خلیج‌فارس و آموزش ناکافی و فقدان برنامه‌های تخصصی برای امدادگران (به عنوان مثال، نشت مواد شیمیایی، جست‌وجو و نجات شهری) از چالش‌های بزرگ است. حوادث آتش‌سوزی خلیج‌فارس نظیر آتش‌سوزی‌های ساختمان‌های بلندمرتبه در امارات متحده عربی و کویت، شکاف‌های موجود در مقررات ایمنی را آشکار کرده است. به‌کارگیری فناوری مدرن (هوش مصنوعی برای هشدارهای اولیه، پهپادها برای جست‌وجو و نجات) و بهبود همکاری‌های منطقه‌ای (تیم‌های واکنش مشترک، منابع مشترک) می‌تواند به تقویت شرایط کمک کند. کشورهای جنوب خلیج‌فارس -‌عمدتا عربستان‌سعودی، امارات متحده عربی، قطر، کویت، بحرین و عمان‌- به دلیل شهرنشینی سریع و ناپایدار و آب و هوای نامساعد، وابستگی شدید به نیروی کار مهاجران، با چالش‌های منحصر به فردی در زمینه پدافند غیرعامل مواجهند. موج گرما و توفان‌های شن در دمای شدید (اغلب بیش از 50 درجه سانتیگراد) خطرات آتش‌سوزی را افزایش می‌دهد و تهدیداتی برای سلامتی کارگران و امدادگران ایجاد می‌کند.

آتش‌سوزی آسمانخراش‌ها نظیر آتش‌سوزی سال نو امارات متحده عربی (سال ۲۰۲۱) آتش‌سوزی برج مسکونی کویت (سال ۲۰۲۲) به دلیل اجرای ضعیف قوانین ساختمانی (مصالح روکش، ایمنی الکتریکی) و کمبود سامانه‌‌های آبپاش در برج‌های قدیمی‌تر و قابلیت‌های محدود آتش‌نشانی در ارتفاعات بالا (هلی‌کوپتر، کامیون‌های نردبان‌دار) رخ می‌دهند. آتش‌سوزی‌های صنعتی و تاسیسات نفتی و خطرات عمده به دلیل صنایع پتروشیمی (به عنوان مثال، انفجار پالایشگاه کویت در سال ۲۰۲۲) وجود دارد. 

شهرهای پرجمعیت مانند دوبی، ریاض و دوحه با ازدحام ترافیک و تاخیر در رسیدن وسایل نقلیه اورژانسی مواجه هستند. ریسک‌ پروژه‌های زیرزمینی و بزرگ مانند سامانه‌های مترو، تونل‌ها و پروژه‌های مشابه NEOM نیاز به آموزش‌های تخصصی امداد و نجات دارند. خاموشی‌ها نظیر قطع شبکه برق عربستان در سال ۲۰۲۱ خدمات اورژانسی را مختل کرده است. امنیت سایبری و تهدیدات زیرساخت‌های حیاتی به آسیب‌پذیری‌های شهر هوشمند مربوط و بسیار در معرض خطر است. سامانه‌های دیجیتال امارات متحده عربی و عربستان‌سعودی در هر اختلال سایبری خدمات اورژانسی را مختل می‌کنند. در صنایع نفت و گاز حملات پهپادی حوثی‌ها (نظیر حملات آرامکو عربستان‌سعودی در سال ۲۰۱۹) آمادگی پدافند غیرعامل در این کشورها را به چالش کشیده است. 

همپوشانی نقش‌ها بین پدافند غیرعامل، پلیس و ارتش در برخی کشورهای خلیج‌‌فارس و اعتماد بیش از حد به فناوری‌های دیجیتال به‌ویژه در امارات متحده عربی، سامانه‌های ایمنی این کشورها را در سوانح احتمالی در معرض آسیب بیشتری قرار می‌دهد. سیل‌های 2024 امارات متحده عربی با برنامه‌ریزی ضعیف زهکشی، واکنش کند به دلیل سامانه‌های ازکار افتاده مثل آتش‌سوزی مسکونی کویت در سال 2022، کمبود پله‌های فرار آتش، روکش‌های قابل اشتعال و توفان شاهین مثل رخدادهای عمان در سال 2021 و تخلیه‌های با تاخیر ساحلی، نمودهایی از آسیب‌پذیری‌های اخیر در این کشورهاست.بیشتر کشورهای حوزه خلیج‌فارس، ثروت، زیرساخت‌ها و بودجه زیادی دارند ولی رشد ناپایدار و سریع، نیروی کار وابسته به مهاجران و اقلیم نامساعد آنها، چالش‌های منحصر به فردی در پدافند غیرعامل ایجاد کرده است.